Metoda harcerska a wychowanie do wiary

Robert Baden-Powell, wyznający religijność prostą, wolną od krańcowości, wyróżnił dwa aspekty wiary: pierwszy - obejmujący praktykę religijną - uwzględniał potrzebę zachęcania do wyznawania wiary najbliższej każdemu chłopcu; drugi dotyczący sensu wiary. Nie można zrozumieć kształtowania dobrego obywatela bez tak ważnej sprawy, jaką jest stworzenie możliwości wyrażania i praktykowania swojej religijności. Przypomnieć należy, że religia nie była uznawana za nawyk odświętnego ubierania się, a sens wiary wyrażał się w tym, że prowadził do prawdziwego rozwoju człowieka. Według Baden-Powella żaden człowiek nie może być naprawdę dobry, jeżeli nie wierzy w Boga i nie jest posłuszny Jego prawom. Jeżeli dzieckiem kieruje się tak, by dostrzegało obecność Boga zarówno w samej naturze, jak również we wszystkich swoich czynach, Bóg staje się dla niego Kimś, do Kogo może się zwrócić w każdym przypadku:

Jednym z obowiązków względem Boga jest wdzięczność. Gdy ci się zdarzy przyjemność, dobra zabawa, uda ci się spełnić dobry uczynek, podziękuj za to Bogu, choćby jednym, dwoma słowami, tak jak dziękujesz modlitwą za posiłek. Dobrze jest również modlić się na intencję ubogich. Kiedy, na przykład, widzisz wyruszający pociąg, poproś Boga o błogosławieństwo dla wszystkich, którzy w nim jadą. Obowiązkiem względem ludzi jest ofiarność i życzliwość. Należy się również wdzięczność każdemu, kto ci wyświadczy jakąś uprzejmość. Trzeba dbać o to, by wdzięczność ta się ujawniła^[1].

Ruch skautowy zainicjowany przez Baden-Powella nie ma więc w sobie elementów charakterystycznych dla panteizmu czy naturalizmu. Jest otwarty na wszystkie formy religijne. Przenika go prawdziwy duch dążenia do wiary wyrażający się w poznawaniu i umiłowaniu Boga oraz służeniu bliźnim. To powinno stanowić credo skauta, przeżywane w każdej godzinie, w każdym momencie codziennego życia, a nie stanowić jedynie przedmiot niedzielnych medytacji. Drogą dotarcia do prawdziwego ducha wiary są, według Baden-Powella dwie wartości. Pierwszą stanowi lektura Biblii, gdzie oprócz Objawienia Pańskiego można odkryć ciekawy skrót historii, zarys poezji i moralności. Drugą stanowi lektura innej wspaniałej księgi, księgi natury, obserwacja i badanie wszystkiego, co można odkryć w jej pięknie i tajemniczości, a jest ona ofiarowana człowiekowi, aby stał na jej szczycie.

Od początku istnienia ruchu założyciel pragnął, aby każda organizacja skautowa mogła sama wybierać środki i metody nauczania religii. Zgadzał się na kontrolę i koordynację programu wychowania religijnego przez odpowiednie autorytety kościelne^[2].

Wiara i religijność w założeniach twórców skautingu i harcerstwa

Szczególną wagę problemów religijności w skautingu podkreślał wielokrotnie sam twórca ruchu gen. R. Baden-Powell. Religijność bowiem - zgodnie z jego intencją - stać się miała podstawową sferą osobowości każdego skauta. Rozumiał ją nie jako wartość zamkniętą, samą dla siebie, ciążącą ku faryzeizmowi; dostrzegał w niej wartość porządkującą życie młodego człowieka:

 Religia może być tylko przeżyta, a nie nauczona. To nie jest ofiarowane ubranie, które się wdziewa na niedzielę. Jest ona istotną częścią charakteru i rozwoju duszy, a nie pokostem, który się nakłada. Religia - to sprawa osobowości, wewnętrznego przekonania wiary, nie nauczania^[3].

Zdecydowanie odrzucał on postawy wypływające z prób zyskania sobie aprobaty otoczenia poprzez „świętoszkowatość” skautów, religijność skautingu to przede wszystkim duch, postawa wobec Boga, przejawy miłosierdzia w stosunku do ludzi. Początki ruchu skautowego i harcerstwa związane są z religią, ze swej natury i od początku; nie były one organizowane jako stowarzyszenia religijne, ale też nie jako zrzeszenia areligijne czy laickie. Nurt wychowawczy, zmierza tu do integralnego ukształtowania człowieka. Zarówno twórca skautingu jak i organizatorzy harcerstwa w Polsce widzieli bardzo wyraźnie rolę religii w procesie wychowawczym jako podstawową sferę osobowości każdego swego wychowanka, jako wartość porządkującą całe życie młodego człowieka^[4]. Wiele pomysłów, nie tylko ideowych, ale i metodycznych nawiązuje wyraźnie do etyki i aksjologii chrześcijańskiej, stanowiąc nie tylko źródło, ale również spoiwo łączące poszczególne elementy systemu skautowego. Wyraźnie można tu dostrzec chrześcijańską, personalistyczną, koncepcję osoby ludzkiej, która charakteryzuje postrzeganie człowieka jako postawę pełną szacunku, uznania praw i obowiązków osoby i troski o jej rozwój. W tej perspektywie aktywność człowieka postrzegana jest na dwóch poziomach - naturalnym i nadprzyrodzonym - wzajemnie powiązanych, będących źródłem aktywności wspólnej^[5].

Nie wystarczy jednak przyjąć chrześcijańskie zasady moralne, można je bowiem przyjąć, nie uznając Boga osobowego. Koniecznym jest, aby dbać o to, by żyć życiem nadprzyrodzonym, być żywym członkiem mistycznego Ciała Chrystusa. Przez chrzest skaut zostaje włączony od Kościoła, a przez Przyrzeczenie dobrowolnie potwierdza to włączenie. Naczelna zasada wymaga, aby chłopiec czy dziewczyna przez zostanie skautem chciał zostać prawdziwym chrześcijaninem, to znaczy żyć i działać pod wewnętrznym wpływem Boga. Wszystkie cnoty, których wymaga Prawo Skautowe, czerpią swoje natchnienie, sens i owoce z Chrystusa. Przy jasnym i wyraźnym oparciu wychowania na katolickim poglądzie patrzenia na świat, Prawo staje się kodeksem moralnym, opartym o Prawo Boże, celem jego jest doprowadzić do cnoty. System wychowania budowany na takich podstawach, obejmujących pełen pogląd na świat, może być istotnie systemem integralnym. Wychowanie religijne staje się wiodącym czynnikiem integrującym, wprowadzając wartości i środki nadprzyrodzone w życie skauta i społeczności skautowej^[6].

Skauting na całym świecie obejmuje młodzież różnych religii, jednakże skauci katoliccy nie powinni być wychowywani w innym systemie niż integralnie katolickim. Wyraźne, co do tego wskazówki są zawarte w encyklice Piusa XI O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży^[7].

Program wychowania religijnego w harcerstwie opierał się na rozwijaniu i interpretowaniu Przyrzeczenia i Prawa Harcerskiego, w duchu ich ewangelicznych wartości. Można powiedzieć, że harcerski dekalog jest niczym innym jak dostosowaniem nauki Chrystusa do charakteru, sposobu myślenia i języka młodych dziewcząt i chłopców. Widoczne jest to choćby w samym jego sformułowaniu, gdzie kreowany jest pozytywny wzorzec osobowy - harcerza jako współczesnego rycerza. Konsekwencją tego miało być spełnianie dobrych uczynków, podejmowanie - na miarę swych możliwości - harcerskiej służby. Główne założenia służby Bogu ujmowano w trzy kierunki pracy:

1 - wiedza religijna i etyczna (miały stanowić fundament światopoglądu chrześcijańskiego);

2 - życie religijne (wypełnianie przykazań Bożych i praktyk religijnych);

3 - czyn (począwszy od dziecięcych dobrych uczynków poprzez posługę bliźnim, apostolstwo do podejmowania służby społecznej).

Harcerskie gawędy przy ogniskach, na kominkach, pogadanki dla zuchów, homilie podczas Mszy i nabożeństw, w drużynach młodszych głównym tematem było interpretowanie i oficjalny komentarz do Prawa i Przyrzeczenia, dyskusyjne spotkania starszych harcerzy miały być podstawowymi środkami przekazywania wiedzy religijnej na polu działań drużyny harcerskiej. Zalecana harcerzom starszym i instruktorom literatura katolicka liczyła kilkadziesiąt pozycji, wśród których znajdowały się prace wybitnych przedstawicieli inteligencji katolickiej, pisarzy i myślicieli. Nie oznacza to, że wszystkie środowiska harcerski czerpały stąd inspirację światopoglądową, wachlarz ten był znacznie szerszy. Trzeba też zastrzec, że przedstawiony tu program pomocy w formacji religijnej należy traktować jako model, realizowany na miarę aspiracji i możliwości różnych środowisk harcerskich. Był to pewien wzorzec, ku któremu zmierzano^[8].

Założenia współczesne

 Religia jest bardzo ważnym elementem całej tradycji wychowawczej, jak i skautingu, jest mądrością życiową kierującą praktycznym sposobem życia. Religijność uprawiana w szeregach drużyn nie ma nic wspólnego z tym klerykalizmem, który jest odrzucany zgodnie przez zwolenników i przeciwników chrześcijaństwa. Dziecko w skautingu przechodzi niezastąpioną szkołę szacunku dla sumienia bliźniego i jego instynkt religijny wolny jest od tego, co może pomniejszyć lub zniekształcić^[9]. Już u początków skautingu filozof i jednocześnie jeden z współtwórców katolickiej gałęzi skautingu we Francji, Henri Bouchet, przekonywał, że usuwając przymusowe składanie przyrzeczenia „służby Bogu” przez każdego skauta, chciano pozyskać do drużyny dzieci i młodzież, których rodzice nie należą do żadnego wyznania; chciano również polecać bez zastrzeżeń tę metodę wychowawczą w zakładach, których charakter świecki jest oficjalnie utrzymywany; i to rzeczywiście się udało. Ale to usunięcie Boga z Przyrzeczenia okazało się złym posunięciem. Po pierwsze, skauting, z którego wykluczona jest religia, nie jest już skautingiem zgodnym z myślą założyciela Baden-Powella. Pragnieniem jego było ogarnąć możliwie jak najwięcej dzieci, ale nie za cenę takiego wyrzeczenia się i wprowadza to do tradycji skautowej nowe i nieprzewidziane warunki. Drugą rzeczą ujemną jest to, że powstaje pewien brak. Bez wątpienia skauting, nawet pozbawiony ducha religijnego, pozostaje nadal potężnym środkiem kształcenia fizycznego i umysłowego - pod tym względem korzyści, jakie daje, nie zostają uszczuplone. Brak ducha religijnego jednak komplikuje zagadnienie wychowawcze, gdziekolwiek ono powstaje; pomimo skarbów wychowawczych, jaki tkwią w skautingu, nie jest on wyjątkiem od tej reguły^[10].

Podstawą systemu wychowania był system wartości, mający charakter ponadczasowy i nadrzędny w stosunku do innych. Jego częściami składowymi były: służba Bogu, miłość bliźniego, bezinteresowna służba dla ojczyzny, szacunek dla rodziców, umiłowanie przyrody. Podstawowy dekalog moralny i etyczny zawarty był w Przyrzeczeniu i Prawie Harcerskim. Niektóre z tych elementów zostały usunięte już z początkiem 1945 roku. W porównaniu z tekstem przedwojennym w nowym Prawie i Przyrzeczeniu zabrakło określenia mówiącego o służbie Bogu. Zmiany te w istotny sposób zmieniły treść, a co za tym idzie sens i znaczenie Przyrzeczenia. Jednak w praktycznej działalności harcerstwa miało to mniejsze znaczenie niż zakładano - w toku codziennej pracy drużyn funkcjonowało nadal „stare”, czyli przedwojenne Prawo i Przyrzeczenie. W czerwcu 1947 roku Tymczasowa Naczelna Rada Harcerska uchwaliła wypracowany przez Komisję Ideologiczną nowy tekst Przyrzeczenia i Prawa (było to naruszenie obowiązującego statutu ZHP)^[11].

Bardzo dobrze układały się stosunki między harcerkami i harcerzami a członkami katolickich organizacji młodzieżowych. Nierzadko młodzież harcerska należała do tychże stowarzyszeń. Sytuacja zaczęła się zmieniać w końcu 1947 roku i w latach następnych. Działania Polskiej Partii Robotniczej, Związku Młodzieży Wiejskiej, a później Związku Młodzieży Polskiej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, oraz grup lewicowych instruktorów harcerskich, zmierzały do likwidacji tradycyjnego kształtu organizacji harcerskiej, co oznaczało usunięcie również akcentów religijnych, a także do usunięcia księży od wpływu na harcerzy i powstrzymywania ich napływu do katolickich organizacji młodzieżowych. Było to prowadzone w ramach kampanii walki z „reakcyjnymi elementami w ZHP”, określając tym samym dotychczasowy dorobek harcerstwa polskiego. Podejmowane kroki napotkały na znaczny opór ze strony młodzieży, instruktorów i rodziców, jak również protesty ze strony Episkopatu Polski. Do chwili włączenia harcerstwa do Związku Młodzieży Polskiej, szczególnie na obozach harcerskich i koloniach, obecne były przejawy życia religijnego, wiele z nich znajdowało się pod ciągłą opieką księży, często wchodzących w skład kadry wychowawczej. Pomimo zakazów, na harcerskich obozach śpiewano pieśni kościelne, stawiano polowe ołtarze oraz modlono się, wbrew zaleceniom władz ZMP, które zmierzały do takiego organizowania zajęć w czasie obozowania, by uniemożliwić pójście do kościoła. W ramach reorganizacji najwyższych władz ZHP w styczniu 1949 roku zlikwidowano funkcję naczelnego kapelana ZHP, a następnie zawieszono działalność całego Związku. Można jednak stwierdzić, że do końca istnienia Związku jako odrębnej organizacji, były obecne w jego działalności wyraźne przejawy życia religijnego^[12]. Po sześciu latach ukrytej działalności w 1956 roku oficjalnie zaczyna funkcjonować organizacja, która pracuje pod przewodnictwem partii. Prawdziwy etos harcerski jednak nie zanikł. Silne zakorzenienie w tradycji mocno wciąż przemawiało i pobudzało młodzież do organizowania i kontynuacji harcerskiego życia pod znakiem lilijki i krzyża, utrzymując ducha wierności dawnym ideałom i tradycjom zawartym w Przyrzeczeniu i Prawie Harcerskim. Do roku 1980 istniało w kraju wiele środowisk harcerskich podtrzymujących pierwotne idee i treści, choć ukrywane i nie pokazywane nadmiernie niechętnym oczom - organizowano wspólne imprezy i obrzędowe uroczystości - przenosząc ową harcerskość z pokolenia na pokolenie, nieraz wręcz sprzecznie z oficjalnymi wskazaniami kierownictwa ZHP. Lata 80. przyniosły pewien przełom. Zaczęły powstawać tak zwane KIHAM-y (Kręgi Instruktorskie im. Andrzeja Małkowskiego), rozwiązane po wprowadzeniu stanu wojennego, następnie Ruch Harcerski Rzeczypospolitej, z którego powołano Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej^[13], rozwija również swoją działalność Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza”.

Władze Kościoła zachowywały uzasadnioną ostrożność. Zbyt mocno bowiem zdołał się ugruntować stereotyp oficjalnego ZHP, jako organizacji świeckiej, a jednocześnie warunki życia społecznego coraz silniej wskazywały na konieczność nawiązania wzajemnej oficjalnej współpracy. Na tle ogólnej sytuacji w Polsce kościół ostał się jako jedyna siła moralna, o wielkim powszechnym autorytecie. Równocześnie wykazywał się niezwykle dynamicznym rozwojem różnorodnych form duszpasterskich. Podkreślić należy, że w sprawach harcerskiego duszpasterzowania władze Kościoła zajmowały stanowisko wyraźne: powołano krajowego duszpasterza harcerzy i harcerek - został nim ks. bp Kazimierz Górny z Krakowa; wyraźnie postulowano również, że duszpasterz nie może zastępować ani wyręczać instruktorów, harcerstwo musi zachowywać swoją tożsamość i nie przechodzić na tory organizacji kościelnej. Wydział Duszpasterstwa Warszawskiej Kurii Metropolitarnej wydał instrukcję dotyczącą duszpasterstwa harcerzy, w której min. czytamy:

O ile usiłowania „wychowawcze” szkoły i Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej są w zasadzie zgodne z intencją państwa - zmierzającą do laicyzacji i sowietyzacji młodzieży, o tyle sytuacja wychowawcza w harcerstwie jest zróżnicowana i zasługuje na wnikliwą uwagę ze strony duszpasterza. Specyfika sytuacji wychowawczej w harcerstwie, w tym stosunek do chrześcijaństwa, wypływa z dwóch przyczyn. Po pierwsze w chwili obecnej ZHP jest organizacją masową liczącą około 2 milionów członków - dzieci i młodzieży w olbrzymiej większości wierzącej i uczęszczającej na katechizację, a także często uczestniczącej w życiu parafialnych grup młodzieżowych; zaś kadra wychowawcza związku, pomimo zdominowania jej, głównie na szczeblu komend hufców i chorągwi, przez specjalnie wybranych nauczycieli i pracujących etatowo instruktorów - funkcjonariuszy, na szczeblach niższych w licznym procencie składa się z instruktorów pracujących społecznie z pobudek ideowych, myślących i czujących tak, jak większość społeczeństwa.Po drugie harcerstwo jest ruchem wywodzącym się z ruchów młodzieżowych o charakterze niepodległościowym (jego początki sięgają roku 1911) i samowychowawczym inspirowanym przez chrześcijaństwo, którego celem miało być wychowanie dobrego obywatela, Polaka i człowieka - chrześcijanina^[14].

Wśród wielu ruchów i inicjatyw również harcerstwo musi odpowiedzieć na dzisiejsze potrzeby dzieci i młodzieży. Jednym z głównych kierunków działań jest to, że człowieka należy przywrócić Bogu, aby go przywrócić samemu sobie, a Ewangelia jest szansą dla każdej młodej duszy. Sobór Watykański II przypomniał z naciskiem, że wszystkim wiernym przysługuje prawo do otrzymania wychowania chrześcijańskiego.

Należy więc zgodnie z postępem nauk psychologicznych, pedagogicznych i dydaktycznych pomagać dzieciom i młodzieży do harmonijnego rozwijania wrodzonych właściwości fizycznych, moralnych i intelektualnych, do zdobywania stopniowo coraz doskonalszego zmysłu odpowiedzialności w należytym kształtowaniu własnego życia przez nieustanny wysiłek osiąganiu prawdziwej wolności, po wielkodusznym i stanowczym przezwyciężeniu przeszkód. Winni oni tez otrzymać pozytywne i roztropne wychowanie seksualne, dostosowane do ich wieku. Poza tym trzeba ich tak przygotować do uczestniczenia w życiu społecznym, aby wyposażeni należycie w konieczne do tego i odpowiednie środki, mogli włączać się czynnie w różne zespoły ludzkiej społeczności, aby ujawniali przez rozmowę z innymi swe zapatrywania i chętnie zabiegali o wspólne dobro^[15].

Z tym prawem koreluje obowiązek rodziców, kapłanów i innych wychowawców - w tym przypadku instruktorów - udzielania pomocy swoim podopiecznym, aby mogli wzrastać w wierze. Ci zaś, do których Dobra Nowina jeszcze nie dotarła, powinni stać się przedmiotem szczególnego zainteresowania, bo przecież wychowanie dla chrześcijanina jest ewangelizacją. Wychowanie do wiary musi zatem z jednej strony szanować własną drogę życiową każdego z wychowanków, z drugiej zaś - opierać się na formacji otrzymanej w rodzinie, w szkole, w parafii, aby wykorzystywać i utrwalać już osiągnięte wyniki^[16].

W harcerstwie na wychowanie do wiary zwraca się wielką uwagę, przy czym zawsze stawia się rzecz na płaszczyźnie chrześcijańskiego sposobu życia i postępowania w duchu Ewangelii. Operuje się tu nie nauczaniem słownym, lecz przeżyciem i czynem, a centrum oddziaływania stanowi nie dogmat, lecz osobowość Jezusa Chrystusa. Przestawienie się z nauczania religii do wychowania w wierze jest zadaniem bardzo trudnym, miedzy innymi dlatego, iż wymaga harmonijnego współdziałania rodziny, szkoły, duszpasterzy i tych ruchów i inicjatyw, które w swych kręgach skupiają dzieci i młodzież. Oczywiście praktyki religijne i nauczanie doktryny muszą mieć miejsce w wychowaniu, nie będzie to wszakże miejsce przytłaczające, lecz jeden z elementów w wychowaniu do wiary. Celem jest wewnętrzne przetworzenie człowieka, skupienie duchowości przeciwko kaprysom i popędom. Nie chodzi o wykorzenienie złych skłonności, co rzadko dałoby się urzeczywistnić, chodzi o rozwijanie - przy pomocy łaski Bożej - skłonności dobrych do tego stopnia, aby zapanowały nad ujemnymi i doprowadziły do ich sparaliżowania. Tak postawiona metoda wychowania dawać może tylko dobre owoce i tworzyć niezbędny ton w harmonijnej całości^[17]. Zwrócić należy również uwagę na fakt, iż obyczaje harcerskie dotarły do szerszych kręgów młodzieży, spełniały one niekiedy rolę zaczynu odrodzenia, zapoczątkowały ruchy pochodne, wpłynęły na ożywienie organizacji ściśle religijnych, na przykład ruch oazowy^[18].

Dnia 13 grudnia 1993 roku, w czasie XXIX zjazdu ZHP w Warszawie przyjęto uchwałę w sprawie rozwoju duchowego:

Istotą harcerskiego wychowania jest rozwój człowieka, w duchu wolności, prawdy, braterstwa i tolerancji. Dlatego wychowanie w ZHP opiera się na humanistycznych normach moralnych wywodzących się z uniwersalnych wartości chrześcijańskich.

Wartość harcerstwa, wyrażone w Prawie i Przyrzeczeniu, podkreślają wagę życia w zgodzie z Bogiem, bliźnim i samym sobą.

Zadaniem harcerstwa jest między innymi budowanie takich programów oraz stosowanie takich metod, które umożliwiają przyswojenie tych wartości przez młodzież.

Skorzystajmy z bogatej tradycji pracy kapelanów ZHP i współczesnych doświadczeń duszpasterzy harcerek i harcerzy, sprzymierzeńców harcerskich wychowawców^[19].

Formy oddziaływania duszpasterskiego

Program wychowania religijnego w harcerstwie opiera się na rozwijaniu i interpretowaniu Przyrzeczenia i Prawa Harcerskiego, w duchu jego ewangelicznych wartości, oraz w powiązaniu z nauką Chrystusa. Owocem ma być wyrabianie chrześcijańskiej postawy w życiu codziennym harcerzy, podejmowanie służby wobec Boga i bliźniego. Ująć to możemy w trzy kierunki pracy:

- wiedza religijna i etyczna - ma stanowić fundament chrześcijańskiego światopoglądu, z którego ma wypływać czyn,

- życie wiarą - osobiste świadectwo doświadczenia Boga w codziennym życiu i wypływające stąd praktyki religijne,

- działanie - począwszy od dziecięcych drobnych uczynków poprzez posługę bliźnim, apostolstwo do podejmowania służby na rzecz społeczności lokalnej i ojczyzny.

Harcerskie gawędy przy ogniskach, na kominkach, pogadanki dla zuchów, homilie podczas nabożeństw czy dyskusyjne spotkania dla harcerzy starszych, wędrowników i instruktorów są podstawowymi środkami przekazywania nauki Kościoła. Należy wskazywać i polecać godne uwagi artykuły, prasę i książki katolickie, aby kształtować postawy i promować wzorce chrześcijańskie, coraz mniej dziś popularne wśród dzieci i młodzieży^[20]. Zadania te stoją zarówno przed duszpasterzami jak i instruktorami, którzy pracują z dziećmi, młodzieżą czy z osobami dorosłymi.

 Zadania kapelana harcerskiego

 Kluczem wpływu Kościoła na harcerstwo była osoba kapelana, ponieważ w metodzie harcerskiej przykład osobisty instruktora - starszego brata był pierwszorzędnym narzędziem wychowawczym, uwierzytelniającym wszystkie założenia ideowe. W latach 1918 - 1939 księża stanowili w ZHP ok. 9% ogółu kierowników pracy harcerskiej wliczając w to wszystkich funkcyjnych począwszy od drużynowych po Przewodniczącego ZHP z kapelanami włącznie. Proporcjonalnie wśród kierowników pracy harcerskiej więcej było księży, należących do harcerstwa wcześniej niż księży, którzy rozpoczęli swoją działalność harcerską już po święceniach. Blisko 10% kapelanów posiadało stopnie starszyzny, w tym ok. 20 harcmistrzów (łącznie z harcmistrzem Rzeczpospolitej), ok. 30 podharcmistrzów i blisko 20 działaczy harcerskich. Kapelanów mianował i zwalniał miejscowy biskup ordynariusz na wniosek Naczelnego Kapelana w porozumieniu z miejscowymi strukturami harcerskimi. Kapelani wchodzili z urzędu w skład zarządów i odpowiedzialni byli przed ordynariuszem i naczelnym kapelanem ze swej służby^[21].

W chwili obecnej „powierzenie funkcji harcerskiego kapelana następuje w trybie mianowania przez właściwego komendanta hufca, komendanta chorągwi lub Naczelnika ZHP za zgodą odpowiednich władz kościelnych”^[22].

Kapelan harcerski powinien stać jasno przy tożsamości harcerzy, nie znaczy to, że ma się wdawać w spory ideowe, przekreślać tych, którzy mają postawę niejasną. Duszpasterz ma podejmować działania jednoczące, śpieszyć z pomocą wszystkim - dzieciom, młodzieży i instruktorom, jest ponad podziałami ujawniającymi się wśród harcerzy. Nie sprzyja zjednoczeniu grup na bazie płytkiego kompromisu, lecz przez sięganie do źródeł autentycznej myśli skautowej i harcerskiej, uznaje jej prawdę i piękno. Potrzeba tutaj wiele roztropności, powagi i bezstronności, oraz postawy otwartości na słuszne racje, szukając płaszczyzny praktycznego współdziałania, szczególnie między instruktorami, dla dobra ogółu młodzieży harcerskiej.

W środowisku harcerskim, aby nieść skuteczną pomoc, ksiądz musi poznać problemy dzieci, młodzieży i dorosłych. Ma do czynienia z ludźmi wyraźnie formowanymi, którzy są świadomi swych celów, metod i posiadają pewną dojrzałość jako środowisko. Dorobek tradycji kapelanów harcerskich mówi o wymogu uczestnictwa w życiu harcerskim, w pewnym sensie poddawania mu się, wspomagania zarówno młodszych jak i starszych. Ważne dla księdza posługującego harcerzom jest przeżycie osobiste przygody harcerskiej oraz branie na serio zobowiązań harcerza. Jak każdy instruktor, tak również kapelan winien być przykładem i wcieleniem ideału zarysowanego w Przyrzeczeniu i Prawie. Nie może mieć on innych zadań niż ogół kapelanów. Te zaś zostały określone przez samego Chrystusa w sposób jednoznaczny: nauczanie prawd wiary, przewodnictwo pasterskie oraz szafarstwo sakramentów. Nie chodzi tu jednak o wyliczanie funkcji, lecz zobowiązanie do prowadzenia powierzonej mu „owczarni” na różny sposób, aby rozwijać w niej życie chrześcijańskie. Oficjalna katecheza w szkole, kościele, czy w rodzinie (o ile w tej ostatniej takowa istnieje) ma za zadanie wpoić młodzieży ducha chrześcijańskiego, zaś formacja w harcerstwie jest jej uzupełnieniem i pomocą w rozwoju^[23]. Kapelan harcerski powinien wypracować pewną płaszczyznę porozumienia, na której będzie im głosił Dobrą Nowinę i przekładał ją na język zrozumiały wychodząc na przeciw ich potrzebom i aspiracjom. Ta posługa słowa przybiera bardzo różnorodne formy, na przykład:

• • gawęda - jedna z najpowszechniejszych form oddziaływania wychowawczego na harcerzy, szczególnie w małej grupie zastępu, drużyny, na odprawach instruktorów, Rad Drużyn, na obozach, przy ogniskach, przy okazji różnych uroczystości okolicznościowych, na spotkaniu opłatkowym, często wiąże się z ważnymi przeżyciami harcerskimi, na przykład Przyrzeczenie Harcerskie,
  • dyskusja - przygotowana przez duszpasterza powinna dotyczyć problemów wychowania moralnego i duchowego w harcerstwie, ocena aktualnych wydarzeń na świecie w świetle wiary, skierowana jest głównie do harcerzy starszych i instruktorów,
  • przemówienia i referaty - można je wygłaszać podczas odpraw drużynowych i hufcowych, zjazdów programowych instruktorów chorągwi, czy odpraw w Głównej Kwaterze.

 Kapelan odpowiedzialny jest również za posługę sakramentalną w środowisku harcerskim. Głównie jest to:

•  
  • celebrowanie Eucharystii - najczęstszą okazją do jej sprawowania są różnorodne rocznice, uroczystości i jubileusze harcerskie, wiele środowisk harcerskich rozpoczyna i kończy poszczególne lata działalności uroczystą Mszą świętą; Eucharystia sprawowana jest na obozach, zlotach, Zjazdach, z okazji święta patrona skautów - św. Jerzego, czy patrona polskich harcerzy - bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego. W czasie Eucharystii należy wygłaszać homilie lub kazania, wyjaśniając związki między Przyrzeczeniem i Prawem a Ewangelią, także służby Bogu i Ojczyźnie w szeregach harcerskich,
  • sprawowanie Sakramentu Pojednania - należy przygotowywać i zachęcać do głębokiego przeżywania i udziału w tym sakramencie,
  • błogosławienie małżeństw - wspólna działalność harcerska instruktorów i instruktorek, prowadzi często do osobistych związków, które nieraz prowadzą do zawarcia małżeństwa; należy służyć tu pomocą na miarę własnych kompetencji, przedstawiając naukę Kościoła na temat przeżywania okresu narzeczeństwa i rzetelnego przygotowania się do sakramentu,
  • Sakrament Święceń - rolą kapelana jest pomoc w rozeznawaniu powołania, a kiedy kandydat jest w seminarium, utrzymywanie kontaktów, zwłaszcza w okresie wakacji, kiedy to jest możliwość spędzać je w gronie środowiska harcerskiego,
  • inne sakramenty - w porozumieniu z parafią pomaga tym, którzy się przygotowują do bierzmowania, w sporadycznych przypadkach nawet do chrztu; zdarzyć się również może posługa z Sakramentem Chorych,
  • sakramentalia - wiąże się to, poświęceniem różnych przedmiotów (np. sztandary, proporce, vota ofiarowane w miejscach pielgrzymkowych, krzyże harcerskie) czy miejsc związanych z działalnością harcerską (harcówka, lokal komendy hufca, miejsca na czas obozowania, tablice, pomniki ku czci patronów i bohaterów); posługa duszpasterska kapelana związana jest także z uczestnictwem w obrzędach i uroczystościach pogrzebowych członków i przyjaciół środowiska harcerskiego.

 Istnieją jeszcze inne formy oddziaływania duszpasterskiego:

•  
  • pielgrzymki - urządzane są zarówno przez Władze Naczelne (na przykład Ogólnopolska Pielgrzymka ZHP na Jasną Górę), jak i przez poszczególne środowiska (do swoich lokalnych miejsc kultu religijnego, np. na Święty Krzyż, do Kalwarii Zebrzydowskiej, in.); w czasie pielgrzymek sprawuje się Drogę Krzyżową, łącząc rozważania poszczególnych stacji z Prawem Harcerskim^[24], modlitwę różańcową, Apel Jasnogórski, i inne nabożeństwa,
  • dni skupienia - urządzać je można (przynajmniej w jakiejś części, i będą to wówczas chwile skupienia) na obozach, wycieczkach, biwakach, zlotach,
  • rekolekcje - można je organizować w dwojaki sposób: jako rekolekcje otwarte prowadzone zazwyczaj w okresie Wielkiego Postu i Adwentu, oraz rekolekcje zamknięte, przeznaczone dla określonej grupy czy środowiska, w miejscach sprzyjających kilkudniowemu skupieniu, na przykład w ośrodkach rekolekcyjnych, klasztorach czy nawet w formie wędrówek pieszych; zawsze należy zachęcać do uczestnictwa w rekolekcjach parafialnych,
  • obchody świąt - udział w obchodach świąt jest nieodłącznym elementem programu harcerskiego i posługi duszpasterskiej; najpopularniejsze to Święta Bożego Narodzenia, z okazji których skauci i harcerze rozprowadzają na cały świat Światło Pokoju zapalane w Betlejem, urządza się spotkania opłatkowe, jasełka, śpiewanie kolęd, „choinki” dla zuchów, w domach dziecka; w okresie Świętego Triduum organizuje się wartę przy grobie Chrystusa, adoracje nocne przed Najświętszym Sakramentem; niejednokrotnie harcerze asystują przy procesji w Boże Ciało; w Uroczystość Wszystkich Świętych oraz Dnia Zadusznych można organizować zbiórki na cmentarzach, wcześniej porządkując zapomniane groby powstańców, nieznanych żołnierzy, zapala się znicze, przeprowadza się apele poległych,
  • modlitwa - istnieje tu wiele zwyczajów i tradycji poszczególnych środowisk, wiąże się z nią określona obrzędowość; na obozie jest zwyczaj stawiania kapliczek obozowych, wspólnych przy nich modlitw; na zakończenie zbiórki można odśpiewać Modlitwę Harcerską:

                                               O Panie, Boże Ojcze nasz,

                                               W opiece swej nas miej,

                                               Harcerskich serc Ty drgnienia znasz,

                                               Nam pomóc zawsze chciej.

                                                               Wszak Ciebie i Ojczyznę

                                                               Miłując chcemy żyć,

                                                               Harcerskim prawom w życia dniach

                                                               Wiernymi zawsze być.

                                               O daj nam zdrowie dusz i ciał,

                                               Swym światłem zagłusz noc.

                                               I daj nam hart tatrzańskich skał

                                               I twórczą zbudź w nas moc.

                                                               Wszak Ciebie i Ojczyznę…

                                               Przed nami jest otwarty świat,

                                               A na nim tyle dróg.

                                               Wszak tyle ścieżek kusi nas,

                                               Lecz dla nas tylko Bóg.

                                                               Wszak Ciebie i Ojczyznę…

a na koniec dnia pieśń Olgi Małkowskiej - Idzie noc:

Idzie noc, słońce już zeszło z gór,

zeszło z pól, zeszło z mórz.

Bóg jest tuż, Bóg jest tuż.

Zadaniem kapelana jest zachęcać i czuwać nad rozwojem duchowym swoim i podopiecznych. Bierze on udział w ważniejszych momentach z życia drużyny, szczepu, hufca, chorągwi bądź całej organizacji, a także organizacji o podobnym charakterze działania. Harcerze (i w ogóle dzieci i młodzież) oczekują od księdza osobistej pomocy w przełamywaniu trudności i kryzysów, w rozpoznawaniu woli Bożej na różnych etapach swego dorastania, w decydujących momentach wyboru drogi życia. Wsparcia, aby odpowiedzieć z gotowością na powołanie, rozróżniając własne predyspozycje i skłonności, jak również potrzeby innych. Duszpasterz powinien dołożyć wszelkich starań, aby rozbudzić ducha modlitwy i gorliwości w świadomym przeżywaniu powołania do świętości.

Szczególną łaską i szansą w posłudze kapłana wśród harcerzy, jest to, że może dzielić z nimi życie w warunkach bliskości, wolności, prostoty, które gdzie indziej rzadko się zdarzają, jest tu możliwość łatwego przekraczania dystansów i przezwyciężania nieśmiałości. Wielką pomocą są tu wspólne obozy, biwaki, rajdy, gdzie program zajęć umożliwi rozmowę z duszpasterzem o swoich przeżyciach, przemyśleniach czy problemach^[25].

Nie mniej ważnym dziełem pracy jest organizowanie życia religijnego wśród instruktorów; bardzo wskazane są dni skupienia, szczególnie przed akcjami obozowymi. Dają nie tylko modlitewną refleksję, ale także i możliwość wspólnego omówienia i podkreślenia ważnych problemów wychowawczych, czy nawet programowych^[26].

Rola i zadania harcerskiego wychowawcy

Roland E. Philipps pisał do R. Baden-Powella:

Zawsze byłem zdania, że działalność instruktora skautowego składa się z dwóch części: pierwsza to praca z chłopcami i dla nich. Druga - to nieprzerwana ani na chwilę praca nad sobą, by naprawdę być wzorem dla swoich skautów… Wspinając się na wysoką górę, pomagamy sobie liną; skauci pnąc się do najwyższych ideałów, nie mogą obejść się bez pomocy Bożej. Chłopcy rozumieją to… Bóg nas nigdy nie zawiedzie… A naszym zadaniem jako instruktorów jest poprowadzić ich tą drogą^[27].

Nie ma rozbicia na działy wychowania: narodowe, religijne, wojskowe, fizyczno - techniczne, itp. Wychowanie jest jedno: wychowanie całokształtne pełnego człowieka. Celem wychowania metodą harcerską nie jest danie rozbitej na przedmioty wiedzy, harcerstwo nie jest szkołą nie tylko dlatego, że nie ma ograniczonego programu i egzaminów, ale uczy żyć według pewnych zasad. Zdobyta tu wiedza teoretyczna i praktyczna, ma swoje bezpośrednie i bliskie cele, sama nie będąc celem, lecz środkiem do osiągnięcia celów wyższych^[28].

Metodę harcerską z powodzeniem mogą wykorzystywać wszyscy, którym została powierzona opieka nad dziećmi czy młodzieżą. Główne środki pomocy, jakimi w metodzie tej dysponujemy to:

•  
  • przykład osobisty - nie ulega wątpliwości, że w oczach młodego człowieka liczy się nie to, co się mówi, ale to, co się robi; wychowawca (drużynowy) bierze na siebie olbrzymią odpowiedzialność, musi bowiem postępować dobrze i z właściwych pobudek, pozwalając zarazem, aby widziano, że tak robi, nie popisując się jednak tym; tu znowu postawa „starszego brata” raczej, niż nauczyciela przemawia z większą siłą; to można i potrzeba wykorzystać przy kształceniu młodszych pokoleń instruktorów,
  • studiowanie przyrody - to jedna z najwspanialszych lekcji życia; cały świat roślin, zwierząt, bogactwo ich gatunków i zwyczajów, cały uporządkowany ruch we wszechświecie - dają młodemu człowiekowi pierwsze pojęcie nieskończoności, to wszystko trwa bez pomocy człowieka, ale według praw i planów Stwórcy; prowadzi to, do uznania ręki Boga, w tym świecie cudów, jeżeli ktoś go weń wprowadzi,
  • uczynność - człowiek ma wpisane w swoją naturę pragnienie dobra, piękna i miłości; przy zachęcie ze strony wychowawcy praktyka codziennych dobrych uczynków, szybko staje się czynnością spontaniczną i w ten sposób prowadzi do postawy chrześcijańskiej miłości bliźniego,
  • szacunek do siebie samego - należy w młodym człowieku rozwinąć postawę szacunku do własnego ciała, które mu jest dane, aby nim rządził (a nie ono nim), rozwijał je jako własne dzieło Boga i Jego świątynię.^[29]

Nie należy sądzić, że środki te jedynymi i ograniczają się jedynie do młodzieży w tym samym wieku. W drużynie powinna panować pewna oparta na wzorze rodziny hierarchia, gdzie starsi towarzyszą i pomagają młodszym. Drużynowy nie jest ani właścicielem zakładu, ani oficerem, ani dozorcą, jest tylko kimś starszym - bardziej doświadczonym i dorosłym, a swej władzy nie powinien narzucać twardą ręką, ale przewodzić swojej grupie z łagodnością i pokorą. Drużynowy musi czasem przywołać podopiecznego „do porządku”, ale powinien czynić to odwołując się do jego własnego sumienia, każąc mu, odwołać się do jego własnego sumienia^[30].

Należy nadmienić, że drużynowemu i jego zastępcom często będą się zdarzać sytuacje zmuszające do wyrzeczeń łatwych i chwilowych przyjemności, żeby nie dopuścić do „obniżenia poziomu” grupy, która obdarzyła ich zaufaniem. Ten tylko, kto potrafi się pogodzić z tym cierpieniem, będzie prawdziwym wychowawcą i przewodnikiem. Poświęcenie to, może wypływać jedynie z głębokiej relacji i silnej więzi z Bogiem^[31]. Realizujemy ideał braterstwa, pojętego bardzo szeroko, braterstwa wszystkich ludzi, ideał Chrystusowy, płynący z tego poczucia, że w każdym człowieku mieszka Chrystus. Służbę Bożą rozumiemy w ścisłym pełnieniu woli Bożej jako naśladowanie Boga, potęgowanie w sobie tych cech, które Najwyższy w najwyższym stopniu posiada. Najważniejszym obowiązkiem w stosunku do podopiecznych jest wpojenie im przekonania, że całe ich życie, każdy krok, każda czynność, ćwiczenie akcja, może być i jest służbą Bogu^[32]. Niektóre elementy wychowania religijnego musi prowadzić duszpasterz, ale bardzo duża część w tymże wychowaniu to obowiązek wychowawcy, instruktora. Codzienne praktyki religijne, modlitwa poranna, zakończenie dnia, modlitwa przed i po posiłkach towarzyszą harcerzowi codziennie w ciągu roku szkolnego. Instruktor musi tę katolickość uszanować, kultywować i rozwijać, należy to do jego obowiązków jako katolika świeckiego, jako chrześcijanina. Szczególną uwagę zwracał na to papież Jan Paweł II w encyklikach: Sollicitudo rei socialis z 30 grudnia 1987 roku, Redemptoris Missio - o stałej aktualności posłania - z 7 grudnia 1990 roku, czy w Christifideles laici - o powołaniu i misji świeckich w Kościele - z 30 grudnia 1988 roku. Lektura głównych myśli tych i innych dokumentów Kościoła, czy tematyka z nich zaczerpnięta powinna utwierdzać instruktora w przekonaniu, że wychowanie religijne to wspólna troska wszystkich instruktorów i wychowawców^[33].

Aktualność wychowania metodą harcerską na podstawie przeprowadzonych badań własnych. (fragment)

Założenia skautingu a religijność

Jarosław Kuśmierczyk