Pedagogika czy pedagogia harcerska?

Współczesne teorie wychowania są dyscyplinami wiedzy pozwalającymi uczestniczyć w procesie dochodzenia do prawdy, który nie wiadomo kiedy i czy w ogóle się skończy. Mają zarazem tak wiele wizerunków, prądów i kierunków, że to, co z jednej strony wydaje się czymś niebezpiecznym, wątpliwym bądź niepokojącym, gdyż narusza jakieś dotychczasowe tabu, z drugiej strony równoważone jest przez – bardzo mocno osadzone już w tradycji myśli pedagogicznej – teorie filozoficzne, psychologiczne czy socjologiczne o wyraźnym podłożu aksjologicznym. Być może tworzą przez to świat iluzji, który ma w sobie coś magicznego, coś, co dopuszcza doświadczanie przez nas sytuacji bez wyjścia. W ponowoczesności nie powstała pedagogika harcerska czy teoria wychowania harcerskiego jako oddzielna subdyscyplina nauk o wychowaniu.

Moim zdaniem należy traktować harcerstwo w szerokim tego słowa znaczeniu jako pedagogię, a nie jako pedagogikę. Gdyby przyjąć wyjaśnienia naukowe tych terminów, to pedagogia ma kilka znaczeń:

• jest sztuką skutecznego wywierania wpływu na dzieci i młodzież, by zrealizować określone cele edukacyjne, metaforycznie rzecz ujmując to „uprawa ludzkiego ducha”;

• jest rodzajem doktryny pedagogicznej, ideologii edukacyjnej lub ukrytego programu wychowania;

• w obszarze anglojęzycznym – jest względnie spójnym i trwałym zbiorem praktyk edukacyjnych, przez które jednostka przyswaja sobie nowe (lub rozwija dotychczas istniejące) formy postępowania, wiedzy, umiejętności i kryteria ich oceny, przejmując je od kogoś (lub czegoś), kogo uznaje za stosownego ich dostarczyciela (przekaziciela) i ewaluatora²⁷.

Pedagogia jest zatem społeczną praktyką wychowawczą, mającą swoje uzasadnienie w refleksji, doświadczeniu biograficznym, a więc wiedzy potocznej, ale także częściowo naukowej. Pedagogika natomiast jest terminem zarezerwowanym w nauce do określenia odrębności dyscypliny naukowej (lub dziedziny wiedzy) o procesach edukacyjnych, której zadaniem jest wytwarzanie wiedzy o całokształcie praktyki oraz teorii edukacyjnej – minionej i aktualnej.

Obiektem badań tak rozumianej pedagogiki są więc pedagogie we wszystkich swoich znaczeniach.

Mamy już za sobą próbę wpisania w okresie PRL teoretycznej wiedzy praktycznej i teoretycznej (w tym także historycznej) o harcerstwie w zakres nauk o wychowaniu, wyłaniającą w nich między innymi pedagogikę harcerską, co jednak się nie przyjęło, z różnych zresztą powodów. Dlatego uważam, że nie ma pedagogiki harcerskiej, ale jest pedagogia harcerska, czyli uniwersalna metoda (sztuka) inkulturacji (wspomagania indywidualnego rozwoju i uspołecznienia zarazem) dzieci i młodzieży w harcerstwie jako wyjątkowym (ze względu na jego specyficzne cechy) w środowisku socjalizacyjnym. Harcerstwo jako pedagogia jest zarówno doktryną pedagogiczną, ideologią pedagogiczną, jak i ukrytym programem wychowania. Podobnie jak ma to miejsce w systemie oświatowym, można mówić o zgromadzonym w toku stulecia istnienia i rozwoju tego ruchu usystematyzowanym, teoretycznym uzasadnieniu i wyposażeniu w bogatą aparaturę pojęciową założeń i twierdzeń dotyczących wychowywania człowieka, odniesionym do składników rozumienia tego pojęcia.

Harcerstwo jest doktryną pedagogiczną, jeśli stwierdzamy, że ma ono swoją odrębną wiedzę na temat tego, jak należy pojmować w nim wychowanie (harcerskie), czym ono jest, jakie jest jego znaczenie, co jest jego specyfiką i jakie ma cechy. W toku ewolucji tego ruchu ów fenomen nie zatracił swoich fundamentalnych wyznaczników. Harcerstwo jest ideologią wychowawczą, rozumianą jako

[...] zbiór idei, które dostarczają uzasadnienia, legitymizacji, wsparcia pewnym interesom grupowym lub/i utwierdzają tożsamość określonej grupy społecznej. Jej elementami strukturalnymi są:

1. Interpretacja przeszłości, która nadaje grupie określoną perspektywę czasową i przestrzenną – wyrażoną w formie zdań orzekających [...].

2. Opis i ocena obecnej sytuacji w obszarze, którego ta ideologia dotyczy (polityki, struktury i funkcjonowania społeczeństwa, gospodarki, oświaty i inne) – wiążąca opis z wartościowaniem (zdania wartościujące mogą mieć charakter filozoficzny, światopoglądowy lub odwoływać się do racji pragmatycznych).

3. Koncepcje zmiany, w tym również strategie działania najbardziej pożądane i skuteczne wobec planowanej zmiany, wyrażone w postaci dyrektyw działania, czyli czynności, które należy podjąć i zrealizować.

Harcerstwo jest ukrytym programem wychowania, czyli stanowi go to wszystko, czego ludzie uczą się w nim poza oficjalnie dostępnym i znanym programem Związku. Tym samym harcerstwo jest tym wszystkim, czego uczy sam fakt przebywania w nim jako środowisku socjalizacyjnym, a co nie było jego funkcją założoną. Pluralizm ruchu harcerskiego wynika z istniejących wśród jego kadr różnic w zakresie doktryny pedagogicznej i ideologii wychowawczej. Natomiast każda z jego odmian dotknięta jest ukrytym programem wychowawczym. Przekonywanie zatem, że któreś z harcerstw jest lepsze, bardziej wartościowe czy politycznie poprawne, nie zabezpiecza przed tym, do czego nie chciałoby doprowadzać, a mimo to temu sprzyja, możliwemu na przykład osobistemu rozczarowaniu, słabej rekrutacji, pozoranctwu, blagierstwu, nudzie czy bylejakości.

Harcerstwo jako pedagogika nie musi zmierzać ku swojej pedagogizacji, a więc wpisywania, wyjaśniania i interpretowania zachodzących w tym ruchu procesów w taki sam sposób, jak czyni to pedagogika współczesna, gdyż może czerpać z jej zasobów, nie siląc się na własną naukową autonomię. Wystarczy, że nauki pedagogiczne wystarczająco silnie reagują na najnowsze nurty myśli teoretycznej w humanistyce i w naukach społecznych, a także w innych dziedzinach życia, by dzięki wzbogacaniu procesu kształcenia kadr instruktorskich o chociaż część tej wiedzy móc zbliżać się do lepszego rozumienia i wyjaśniania procesów, na które można mieć większy wpływ bądź też dysponować większą świadomością ich wpływu. Dzisiejsza pedagogika

[...] pośredniczy w przekazie ważnych idei, inspiruje do krytycznej analizy stanu teorii (i praktyki) edukacyjnej.

Wyjątkowość tej nauki polega na tym, że pytając o wzorce krytyczności i ich ukryte założenia, formułuje pytania o własną tożsamość. Odsłania wielorakość i ambiwalencję, między innymi dobra i zła, prawdy i fałszu, piękna i kiczu, nadziei i porażek, życia i śmierci, chaosu i porządku, przymusu i wolności, wpływu i oporu, tradycji i przeszłości, odpowiedzialności i nieodpowiedzialności w kształceniu i wychowaniu, pozwalając zarazem na odczytanie poprzez te kategorie losów autentyczności tych procesów, na dostrzeganie ich dynamiki i realnych zagrożeń, napięć, sytuacji i procesów. Dzięki rozpoznaniu układu biegunowych dynamizmów pedagogika uwypukla i respektuje zarazem wagę przeciwstawnych sobie zjawisk, uczulając na potęgowanie się kryjących się w tym napięciu niebezpieczeństw, ograniczeń czy zagrożeń, akcentując dramatyczne rozdarcie i niepokój.

Współczesna pedagogika, podejmując namysł nad samą sobą, nad swoją tożsamością, konfrontuje wzajemne relacje między swoją samowiedzą a współczesną samowiedzą nauki oraz rewiduje swoje dotychczasowe przeświadczenia metodologiczne. Sprzyja też uczestniczeniu człowieka w jego rozwoju, odkrywaniu subiektywnego „ja”, wzrastaniu i bytowaniu w społeczeństwie oraz zachodzących w nim zmianach³¹. Nauka ta opisuje zmiany rzeczywistości wychowawczej, w jej pojęcie wpisana jest bowiem kategoria zmiany, niezależnie od nurtu czy kierunku pedagogicznego. Pedagogika, rozwijając się przez stulecia w łonie matki-filozofii, przejęła dużą część jej dziedzictwa mimo istniejącej tendencji odśrodkowej, która zmierzała do rozerwania duchowej, ideowej więzi myśli pedagogicznej z myślą filozoficzną. Widoczne jest to choćby w badaniu przez pedagogikę takich zjawisk, jak zagadnienie losu, codzienności, postaw wychowawczych, mistrzostwa czy przywództwa (autorytetu) duchowego, a nade wszystko w problematyce aksjologicznej, zorientowanej na edukację estetyczną czy edukację dorosłych.

Działalność wychowawcza realizuje cele, w których wyraża się określony sposób rozumienia świata i życia oraz ich wartościowania. Wychowanie – także to harcerskie – jest przecież

[...] wyrazem pewnej postawy ludzi wobec świata i życia, konkretnie realizowaną deklaracją w sprawie podstawowych wartości i powinności człowieka, ustaleniem wzajemnych stosunków współżycia ludzkiego, wyznaniem dotyczącym warunków i możliwości szczęścia. [...] Wychowanie zawiera filozoficzną treść nie wtedy dopiero, gdy ci, którzy je prowadzą, wypowiadają swe credo pedagogiczne w filozoficznym języku, ale także i wtedy, gdy nie dając takiej wypowiedzi bezpośredniej, wyrażają określone decyzje światopoglądowe w praktyce wychowawczego działania.

Istotną rolę w wychowaniu odgrywa światopogląd, który tworzy niejako pomost między pedagogiką a filozofią. Wychowanie nie może być pozbawione koncepcji aksjologicznej. Musi mieć określony wizerunek siebie, świata i swojego w nim miejsca. Światopogląd pomaga odpowiadać na pytania o to, kim jest człowiek, na czym polega proces stawania się człowiekiem, co robi społeczeństwo dorosłych, aby uczynić kolejne pokolenia cywilizowanymi członkami społeczeństwa, żyjącymi według określonych norm kulturowych.

Amerykański filozof edukacji Gerald Lee Gutek przestrzega, by nie wierzyć teoriom na słowo, lecz badać ich rzeczywiste konsekwencje społeczne i dopiero potem akceptować związane z nimi konkretne propozycje edukacyjne.

Pedagog, który nie potrafi określić filozoficznej i ideologicznej perspektywy, z jakiej wysuwane są takie propozycje, nie może ani ustosunkować się do nich krytycznie, ani też przenieść ich na grunt praktyki zawodowej.

Filozoficzne i ideologiczne przesłanki, dotyczące pożądanego związku między edukacją, kulturą i sztuką, bywają ukrywane, zafałszowywane lub przeciwnie – eksponowane. Często w jednej teorii – zarówno filozoficznej, jak i pedagogicznej – występuje amalgamat tych trzech taktyk. Problem pojawia się wówczas, gdy drużynowy harcerski o światopoglądzie świeckim, lewicowym uczestniczy w tych wydarzeniach i formach aktywności harcerskiej, które są jego zaprzeczeniem, gdyż sam nie jest w nich wzorem – „nośnikiem” wartości (odniesieniem do nich), jakie powinny być przeżywane w harcerskiej społeczności.

hm. prof Bogusław Śliwerski