KONSTRUKCJA ORAZ RYS HISTORYCZNY  OBECNIE OBOWIĄZUJĄCEGO SYSTEMU STOPNI – KONSPEKT PREZENTACJI

1. Stopnie harcerskie w historii – próba rekonstrukcji i usystematyzowania:

   1. Najstarsze nazwy stopni:

      1. Małkowski, 1911: ochotnik, zwiadowca/wywiadowca, harcerz

      2. Schreiber i Piasecki, 1912: fryc/młodzik/ochotnik, harcerz/wywiadowca, ćwik/harcerz

      3. Naczelnictwo Skautowe we Lwowie, 1912, wprowadziło 4 stopnie: młodzik, wywiadowca, ćwik, harcerz

   2. Praktycznie od lat 20 - 5 stopni:

      1. Naczelna Rada Harcerska, 1920, 4 stopnie: młodzik, wywiadowca, ćwik, harcerz Rzeczypospolitej; oznaczenia na krzyżu; później pojawia się skaut Orła Białego (dzisiejszy harcerz orli)

      2. 1925: dodatkowy stopień starszego ochotnika dla nowo wstępujących starszych harcerzy, analogicznie starsza ochotniczka u harcerek

      3. 1925 - 5 stopni żeńskich: ochotniczka, pionierka, samarytanka, przewodniczka, harcerka Rzeczypospolitej; od 1936 1937: ochotniczka, pionierka, samarytanka, wędrowniczka, przewodniczka)

      4. 1946 - 5 stopni żeńskich: ochotniczka, tropicielka, pionierka, samarytanka, wędrowniczka

   3. PRL - tendencja do unifikacji nazw i zwiększenia liczby stopni, wprowadzenie oznaczeń na naramiennikach:

      1. 1949: ochotnik – ochotniczka, pionier – pionierka, przodownik – przodowniczka, organizator – organizatorka

      2. 1962 - 6 stopni: ochotnik – ochotniczka, tropiciel - tropicielka, odkrywca, wędrownik – wędrowniczka i (od 1968) sprawny (później, od 1978 – organizator)

      3. 1981 - 6 stopni: ochotnik – ochotniczka, tropiciel – tropicielka, odkrywca, wędrownik – wędrowniczka, harcerz orli – harcerka orla, harcerz Rzeczypospolitej – harcerka Rzeczypospolitej

   4. Powrót do korzeni:

      1. 1981, KIHAM - 5 stopni: młodzik - ochotniczka, wywiadowca - tropicielka, ćwik - pionierka, harcerz orli - wędrowniczka, harcerz Rzeczypospolitej – harcerka Rzeczypospolitej; oznaczenia na krzyżu harcerskim

      2. 1992 - 5 stopni: młodzik - ochotniczka, wywiadowca - tropicielka, ćwik - samarytanka, harcerz orli - wędrowniczka, harcerz Rzeczypospolitej – harcerka Rzeczypospolitej; oznaczenia zgodnie z tradycją środowiska - na krzyżu harcerskim lub na naramiennikach (pagonach)

2. Reforma systemu metodycznego ZHP z 2003 roku - tło wprowadzenia:

   1. 1999 – reforma oświaty w Polsce:

      1. Skrócenie nauki w szkole podstawowej z 8 do 6 lat, utworzenie 3-letniego gimnazjum, następnie nauka w szkole ponadgimnazjalnej (szkole zawodowej, 3-letnim liceum lub 3-4-letnim technikum)

      2. Powstało ryzyko, że skrócenie czasu nauki w szkole podstawowej i częste zmiany szkół spowodują mniejsze więzi emocjonalne harcerzy z macierzystą drużyną, przerwanie harcerskiego ciągu wychowawczego i mniejsze oddziaływanie harcerstwa na młodzież.

   2. Sierpień 1999 – rozpoczęto w ZHP „Projekt Gimnazjum”.

      1. Do Zjazdu ZHP w grudniu 2001 miały być przeprowadzone badania pilotażowe wpływu reformy oświaty na program i działanie związku. Na podstawie wyników badań miał być opracowany projekt zmian dotyczących programu, metodyki i struktury ZHP.

      2. W podsumowaniu badań znalazł się m.in. postulat ożywienia istniejącego systemu stopni harcerskich i sprawności, bez doprecyzowania, na czym to ożywienie miałoby polegać. W dokumencie nazwanym "Wnioski końcowe" [z projektu "Gimnazjum"] znalazło się zdanie, iż "szczególnie istotna jest weryfikacja treści wymagań na stopnie i programów sprawności". Była więc mowa raczej o weryfikacji treści wymagań, a nie o rewolucji w systemie stopni, zmianie ich nazw i oznaczeń czy dodawaniu nowych stopni.

   3. XXXII Zjazd ZHP (grudzień 2001) zajął się m.in. wynikami pracy projektu "Gimnazjum" i (w Uchwale Nr 3 XXXII Zjazdu ZHP w sprawie "Barw Przyszłości") zobowiązał Radę Naczelną do przeprowadzenia ogólnopolskiej dyskusji metodycznej, przy wykorzystaniu wyników prac projektu "Gimnazjum" oraz dostępnych badań.

   4. Główna Kwatera przyjęła kierunek zmian (z własnej inicjatywy, nie czekając na wyniki dyskusji, wbrew Radzie Naczelnej?), zanim jeszcze rozpoczęto szeroką dyskusję na ten temat.

      1. Pierwszy sygnał: artykuł wicenaczelniczki ZHP hm. Anny Poraj „Metodyki harcerskiej porządkowanie” w nrze 3/2002 „Czuwaj”: „Wydział Harcerski przygotowuje koncepcję podziału metodycznego na harcerzy ze szkoły podstawowej i harcerzy gimnazjalistów. Z tego wynikają rozważania nad ponownym wprowadzeniem próby harcerza (przygotowującej do złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego) oraz sześciostopniowego systemu stopni harcerskich (na każdy etap szkolny po dwa stopnie). Przebiega również praca nad porządkowaniem i uaktualnianiem sprawności harcerskich oraz propagowaniem wśród harcerzy z gimnazjum znaków służb."

      2. W tym samym numerze hm. Ewa Gąsiorowska, kierowniczka Wydziału Harcerskiego GK ZHP w artykule „Nowy harcerz i nowa harcerka” napisała: „Być może należy nawet wprowadzić szósty (a w kolejności czwarty), dodatkowy stopień, zdobywany właśnie przez harcerzy-gimnazjalistów”.

      3. Spora część harcerzy i instruktorów związku, nie czytająca „Czuwaj” regularnie, mogła nadal nie wiedzieć o planowanych zmianach.

   5. Rada Naczelna dopiero w czerwcu 2002 roku [!] przyjęła plan i harmonogram ogólnopolskiej dyskusji metodycznej na temat metodyki grup wiekowych, obejmujący okres od kwietnia 2002 [tak!].

      1. Celem prac miało być „Uporządkowanie systemu metodycznego ZHP i jego dostosowanie do współczesnych potrzeb”.

      2. Dyskusja dotycząca metodyki grup wiekowych, rozpoczęta jeszcze w ramach Projektu "Gimnazjum" miała zakończyć się podjęciem decyzji o wyodrębnieniu lub niewyodrębnianiu grupy gimnazjalnej jako odrębnej grupy wiekowej, w oparciu o wyniki badań. Ze strony Rady Naczelnej zatem nie wszystko jeszcze było przesądzone.

      3. Wśród tez do omówienia i opracowania znalazł się (jako jeden z dwunastu) punktów: „2. Instrumenty metodyczne (określenie roli i funkcji poszczególnych instrumentów, uporządkowanie zestawu sprawności, analiza systemu stopni harcerskich)”. Zapis Rady Naczelnej o pracach nad stopniami był więc bardzo lakoniczny, była mowa tylko o analizie, a nie o tym, że szykuje się gruntowna zmiana systemu stopni.

      4. Rada Naczelna zobowiązała Główna Kwaterę ZHP do przeprowadzenia tej dyskusji oraz przedstawienia do końca sierpnia 2002 roku [!] projektu zmian metodycznych, które będą przedmiotem konferencji i seminariów instruktorskich. Ten projekt Głównej Kwatery w przeciwieństwie do innych dokumentów związanych ze zmianami metodycznymi, nie został opublikowany w internecie i nie był dostępny osobom nie biorącym bezpośredniego udziału w pracach.

      5. Do przygotowania zmian metodycznych Naczelnik ZHP powołał wspólny zespół, w którego skład weszli zarówno instruktorzy GK jak i Rady Naczelnej.

      6. Dyskusja przebiegać miała w formie: 1) prac zespołu metodycznego, 2) forum dyskusyjnego w internecie, 3) artykułów w „Czuwaj” (zgodnie z harmonogramem zatwierdzonym w czerwcu, dyskusja teoretycznie miała odbywać się w każdym numerze miesięcznika w 2002 r.), 4) dyskusji podczas zbiórek zastępców komendantów chorągwi ds. programowych i kierowników referatów, 5) prac Wydziału Strategii i Analiz, w tym badań wśród drużynowych i instruktorów - nauczycieli gimnazjalnych, 6) konferencji instruktorskich.

      7. Chorągwiane konferencje i seminaria instruktorskie, w których mogliby uczestniczyć zainteresowani instruktorzy, miały się odbyć do 15 października 2002 r. Czas na ich zorganizowanie był więc bardzo krótki (w praktyce ok. 2 miesięcy), a w praktyce o niektórych konferencjach, np. w Chorągwi Stołecznej, niewiele było wiadomo zainteresowanym. Nie wszystkie konferencje przekazały swoje stanowiska, co pozostawia wątpliwości, czy się w ogóle odbyły.

      8. Tezy do dyskusji na konferencjach, które miały się odbyć w każdej chorągwi, zamieszczono w 9/2002 numerze „Czuwaj”. Znalazły się wśród nich m.in.: „Wprowadzenie próby harcerza przygotowującej w każdym wieku do złożenia przyrzeczenia harcerskiego” oraz „Wprowadzenie sześciostopniowego systemu stopni harcerskich - po dwa na każdą grupę metodyczną”.

      9. Konferencja Chorągwi Gdańskiej wyraziła sprzeciw wobec prowadzenia dyskusji w tak krótkim czasie. Takie głosy nie wpłynęły jednak na tempo i tryb prac. Kilka konferencji: Chorągwi Kieleckiej, Wielkopolskiej, Warmińsko-Mazurskiej, Krakowskiej i innych wyrażało opinie, że system 5-stopniowy uznają za lepszy, miało liczne zastrzeżenia do pomysłu systemu 6-stopniowego lub było bardzo podzielonych i nie wypracowało jednoznacznego stanowiska.

      10. W 12 numerze "Czuwaja" znalazła się krótka wzmianka - stanowisko Ogólnopolskiej Konferencji Metodycznej w Załęczu Wielkim, zorganizowanej 26 października 2002 r. Konferencja była - jak napisano w "Czuwaju" - "podsumowaniem [?] ogólnozwiązkowej dyskusji na temat zmian metodycznych, na miesiąc przed przyjęciem zmian przez Radę Naczelną ZHP".

      11. Uczestnicy ogólnopolskiej konferencji wyrazili przekonanie co do "wprowadzenia sześciostopniowego systemu stopni harcerskich, po dwa na każdą grupę metodyczną", oraz "próby harcerza dla wstępujących do naszej organizacji bez względu na wiek - jako odrębnej formy przygotowania do złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego" [a zatem oddzielenia Przyrzeczenia od zdobywania stopni]. Nie jest jasne, skąd wzięło się takie silne przekonanie, skoro na konferencjach chorągwianych (patrz stanowiska konferencji chorągwianych) wyrażano bardzo różnorodne opinie, które uniemożliwiają ich jednoznaczne uogólnienie w kwestii wprowadzenia nowego stopnia, zmian nazw stopni, oznaczeń czy też oddzielania stopni od złożenia Przyrzeczenia. Istnieje podejrzenie, że albo oficjalne stanowisko konferencji w Załęczu nie jest odzwierciedleniem pełnej opinii jej uczestników, albo też jej uczestnicy nie byli reprezentatywni dla poszczególnych chorągwi ZHP, które 1-2 miesiące wcześniej wyraziły tak rozbieżne opinie.

   6. 24 listopada 2002 roku Rada Naczelna ZHP podjęła uchwałę w sprawie zmian w systemie metodycznym ZHP.

      1. Postanowiono, że od początku roku harcerskiego 2003/2004 członków zwyczajnych nie będących instruktorami i seniorami dzieli się na grupy metodyczne: zuchy (6-10 lat), harcerki i harcerze (10-13 lat), harcerski starsze i harcerze starsi (13-16 lat) oraz wędrowniczki i wędrownicy (16-25 lat). Od początku roku harcerskiego 2003/2004 wprowadzono zmiany w systemie stopni harcerskich: obowiązkową próbę harcerki/ harcerza przygotowująca do złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego [z której wynika oddzielenie złożenia Przyrzeczenia od zdobywania stopni] oraz sześć stopni harcerskich.

      2. Główna Kwatera została zobowiązana do opracowania i przedstawienia Radzie Naczelnej do końca marca 2003 roku regulaminu sześciu stopni harcerskich, próby harcerki/ harcerza oraz innych instrumentów metodycznych. Projekt w marcu zamieszczono również w internecie, z nazwami stopni z lat 60.-70. (ochotnik-ochotniczka, tropiciel-tropicielka, odkrywca-odkrywczyni itp.).

      3. W dalszych miesiącach nad stopniami pracowała Komisja Programowo-Metodyczna Rady Naczelnej. Projekt nie uległ już większym zmianom. Wskutek protestów zdecydowano się nie przeprowadzać drastycznych zmian w nazewnictwie stopni.

      4. Nowy system stopni został zatwierdzony uchwałą Rady Naczelnej.

3. System stopni z 2003 r. – charakterystyczne cechy:

   1. Rozłączenie pierwszego stopnia harcerskiego od złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego. Do złożenia Przyrzeczenia przygotowuje próba harcerza-harcerki, trwająca 3-6 miesięcy. Zdobywanie stopni rozpoczyna się po złożeniu Przyrzeczenia.

   2. Nazewnictwo – w projekcie z końca 2002 r. próba powrotu do nazewnictwa z okresu PRL (z 1949 i 1962–1993): ochotnik-ochotniczka, tropiciel-tropicielka, odkrywca, wędrownik-wędrowniczka, harcerz Rzeczypospolitej - harcerka Rzeczypospolitej itp., co byłoby pewnym odwrotem od nazw historycznych: młodzik (1912), wywiadowca (1911), ćwik (1912-1914). Ostatecznie wskutek protestów pozostało nazewnictwo tradycyjne, z pewnymi modyfikacjami: odkrywca z żeńską pionierką, harcerka orla zamiast wędrowniczki.

   3. Ścisłe podporządkowanie grupom wiekowym („Harcerze przystępują do zdobywania stopni odpowiednio do etapu swojego rozwoju”):

      1. Zdobywanie stopnia młodzika-ochotniczki i wywiadowcy-tropicielki w drużynie harcerskiej.

      2. Zdobywanie stopnia odkrywcy-pionierki i ćwika-samarytanki – w drużynie starszoharcerskiej.

      3. Zdobywanie stopnia harcerza orlego – harcerki orlej i harcerza Rzeczypospolitej – harcerki Rzeczypospolitej w drużynie wędrowniczej.

   4. Cechy spójności systemu (pozytywne), np. w zakresie zasad zdobywania w każdej grupie wiekowej (kwestie zatwierdzania i przyznawania stopni), spójność oznaczeń na naramiennikach.

   5. Oznaczenia:

      1. Wg systemu stopni: „Zdobycie stopnia potwierdza się wpisem do książeczki harcerskiej i oznaczeniem na pagonach (lub patkach w drużynach wodnych) munduru harcerskiego [...]. Dodatkowo stopnie można oznaczać nabiciem na krzyżu harcerskim [...]”.

      2. Wg Regulaminu mundurowego ZHP: „106. Stopnie harcerskie można oznaczać na jeden z trzech sposobów: a) na Krzyżu Harcerskim, b) na naramiennikach bądź naszywkach specjalności wodnej, c) zarówno na Krzyżu Harcerskim, jak i na naramiennikach bądź naszywkach specjalności wodnej.

      3. Niespójności: obowiązkowo/fakultatywnie (dodatkowo), naramiennik/pagon [wg. Regulaminu mundurowego ZHP: „naramiennik – element nakładany na pagon (nasuwka bądź pochewka), zawierający oznaczenia stopni harcerskich lub symbol watry wędrowniczej”, „pagon – patka nad ramieniem munduru, zapinana w stronę szyi”; Słownik języka polskiego PWN: naramiennik «wąski pasek materiału umocowany na ramieniu munduru, z odznakami stopni wojskowych lub odznakami przynależności do organizacji», pagon «patka naszyta na ramieniu munduru lub ubrania cywilnego o kroju sportowym»].

      4. Kwestie oznaczeń można traktować jako element nawiązujący do tradycji. Oznaczenia na krzyżu są wcześniejsze, z pierwszych lat harcerstwa, już w projekcie krzyża Kazimierz Lutosławski pisał o oznaczaniu na nim stopni (pierwotnie gwiazdek w centrum krzyża).

   6. Zapis stopni w konwencji: żeński/męski, np. stopień ochotniczki/młodzika (podobnie było w systemie ZHP z 1992).

   7. Ocena: Do 2003 r. wszystkie największe organizacje harcerskie miały podobne systemy 5 stopni z podobnymi nazwami i oznaczeniami. Wprowadzenie nowego systemu w znacznym stopniu odróżniło nas od innych organizacji harcerskich, gdzie zdobywanych jest 5 stopni, oznaczanych przede wszystkim na krzyżu, a pierwszy stopień jest połączony ze złożeniem Przyrzeczenia.

   8. Wrażenie: wdrożenie systemu stopni w 2003 r. przeprowadzono nieco „na siłę”, mimo że projekt wzbudzał kontrowersje i znaczna część instruktorów zgłaszała różne wątpliwości (forum internetowe ZHP, konferencje chorągwiane). Z analizy sekwencji wydarzeń można odnieść wrażenie o silnym forsowaniu projektu przez GK. Konsultacje wśród instruktorów zostały potraktowane jako pewna niezbędna formalność, nie uwzględniono części głosów krytycznych. Skupiono się na powiązaniu systemu z nowymi grupami wiekowymi, które potraktowano nieco dogmatycznie, a nie na samym działaniu systemu. Nie wykorzystano niektórych dobrze działających rozwiązań z wcześniejszych systemów stopni (np. ściślejszego powiązania z konkretnymi sprawnościami). Być może tu tkwią (pewne, niektóre) przyczyny jego złego funkcjonowania, nad którymi warto by się zastanowić.

4. Zasady działania systemu stopni z 2003 r.:

   1. W grupach wiekowych

      1. Zdobywanie stopnia młodzika-ochotniczki i wywiadowcy-tropicielki w drużynie harcerskiej; głównie przez aktywny udział w życiu drużyny, nad ich zdobywaniem czuwa opiekun, zgodnie ze zwyczajem środowiska, np. zastępowy, przyboczny, drużynowy; decyzję o przyznaniu stopnia podejmuje drużynowy przy współudziale rady drużyny.

      2. Zdobywanie stopnia odkrywcy-pionierki i ćwika-samarytanki – w drużynie starszoharcerskiej; poprzedza je ułożenie przez zdobywającego indywidualnych zadań zgodnych z ideą i wymaganiami stopnia; w sformułowaniu zadań pomaga opiekun, zgodnie ze zwyczajem środowiska, np. zastępowy, przyboczny, drużynowy; decyzję o zatwierdzeniu programu próby i przyznaniu stopnia podejmuje rada drużyny.

      3. Zdobywanie stopnia harcerza orlego – harcerki orlej i harcerza Rzeczypospolitej – harcerki Rzeczypospolitej w drużynie wędrowniczej; wymaga ono ułożenia indywidualnej próby na stopień; planowanie i realizację próby wspiera opiekun, może być nim harcerz w stopniu równym lub wyższym; decyzję o zatwierdzeniu próby i przyznaniu stopnia podejmują członkowie drużyny zgodnie z konstytucją drużyny; do prowadzenia prób można powołać co najmniej trzyosobową kapitułę stopni przy drużynie, szczepie, związku drużyn lub hufcu; w jej skład mogą wchodzić tylko harcerze posiadający ten stopień.

   2. Porównanie poszczególnych stopni:

      1. Próba harcerza-harcerki: zalecany czas trwania 3-6 miesięcy, 8 wymagań, które mogą być poszerzone o dodatkowe, przyjęte w drużynie.

         1. [Dla porównania inne systemy stopni]: [ZHP 1981: 4 warunki i 8 wymagań]

         2. [KIHAM: 12 wymagań]

         3. [SH: 14 wymagań, w tym 1 sprawność w trakcie zdobywania]

         4. [ZHR, harcerze: czas trwania: 3 miesiące, 10 przykładowych wymagań-zadań]

         5. [ZHR, harcerki: czas trwania: 3 miesiące, 9 wymagań, kończąc próbę uzyskuje się prawo noszenia munduru]

      2. Młodzik-ochotniczka: zalecany czas trwania 6-9 miesięcy, 29 wymagań, wymóg uczestnictwa w realizacji co najmniej 2 zadań zespołowych zastępu i zdobycia 2 sprawności.

         1. [ZHP 1956: 3 wymagania stopnia, w tym zdobycie 2 spośród 9 sprawności; próba końcowa złożona z prób: zaradności, zręczności i wiedzy]

         2. [ZHP 1981: 3 warunki otwarcia próby; 12 wymagań próby, niezbędne zdobycie przynajmniej 3 sprawności i udział w realizacji 3 zadań zespołowych]

         3. [KIHAM: 11 wymagań niezbędnych do dopuszczenia do próby, m.in. 3 sprawności; 46 wymagań próby z 12 dziedzin]

         4. [ZHP 1992: 4 warunki próby, w tym zdobycie co najmniej 2 sprawności, 28 wymagań z 7 dziedzin]

         5. [SH, harcerze: 8 warunków dopuszczenia, 57 wymagań próby z 13 dziedzin, w tym zdobycie 3 sprawności]

         6. [SH, harcerki, 2012: 45 wymagań próby z 7 dziedzin, w tym zdobycie przynajmniej 3 sprawności, z czego co najmniej 1 sprawności z zakresu technik harcerskich]

         7. [ZHR, harcerze: 43 wymagania próby z 14 dziedzin, w tym zdobycie co najmniej 5 sprawności jednogwiazdkowych; próba końcowa - wyrywkowe sprawdzenie wiedzy i umiejętności np. w formie biegu harcerskiego]

         8. [ZHR, harcerki: próba do 18 miesięcy, 56 wymagań z 16 dziedzin (24 - postawa, 10 - wiedza, 19 - umiejętności, 3 - doświadczenie), w tym zdobycie co najmniej 5 sprawności]

      3. Wywiadowca-tropicielka: zalecany czas trwania 6-12 miesięcy, 34 wymagania, wymóg uczestnictwa w realizacji co najmniej 4 zadań zespołowych zastępu, udziału w 1 biwaku i zdobycia przynajmniej 3 sprawności, w tym co najmniej 1 dwugwiazdkowej.

         1. [ZHP 1956: 6 wymagań stopnia, w tym zdobycie 2 spośród 6 sprawności; próba końcowa złożona z prób: orientacji, odwagi, umiejętności, wiedzy]

         2. [ZHP 1981: 4 warunki otwarcia próby, 15 wymagań stopnia, niezbędne zdobycie co najmniej 5 nowych sprawności i zaliczenie 5 zadań zespołowych]

         3. [KIHAM: 12 wymagań niezbędnych do dopuszczenia do próby, m.in. 3 kolejne sprawności; 59 wymagań próby z 12 dziedzin]

         4. [ZHP 1992: 4 warunki próby, w tym zdobycie kolejnych sprawności (bez określenia liczby), 29 wymagań z 7 dziedzin],

         5. [SH, harcerze: 8 warunków dopuszczenia do próby, 71 wymagań próby z 14 dziedzin, w tym zdobycie 3 sprawności drugiego stopnia]

         6. [SH, harcerki: 44 wymagania próby z 7 dziedzin, w tym zdobycie co najmniej 3 kolejnych sprawności, z czego co najmniej 2 drugiego stopnia i 1 związanej z technikami harcerskimi]

         7. [ZHR, harcerze: czas trwania: 3-6 miesięcy, 50 wymagań z 14 dziedzin, w tym zdobycie co najmniej 4 sprawności dwugwiazdkowych; próba końcowa - wyrywkowe sprawdzenie wiedzy i umiejętności np. w formie biegu harcerskiego]

         8. [ZHR, harcerki: próba do 18 miesięcy, 49 wymagań w 9 dziedzinach (postawa - 15, wiedza - 14, umiejętności - 17, doświadczenie - 3), w tym zdobycie przynajmniej 5 sprawności]

      4. Odkrywca-pionierka: zalecany czas trwania 6-12 miesięcy, 26 wymagań, wymóg uczestnictwa w obozie lub zimowisku harcerskim i co najmniej 2 biwakach lub rajdach, zrealizowania co najmniej 3 projektów, w tym przynajmniej 1 na rzecz środowiska, zdobycia co najmniej 3 sprawności dwu- lub trzygwiazdkowych.

         1. [ZHP 1981, stopień odkrywcy: 5 warunków otwarcia próby, 15 wymagań stopnia, niezbędne zaliczenie 5 zadań zespołowych i zdobycie 5 kolejnych sprawności]

         2. [ZHP 1981, próba harcerza starszego dla nieposiadających stopnia odkrywcy: okres przygotowania i bieg harcerski; 6 wymagań do spełnienia w okresie przygotowawczym i 13 wymagań wspólnie w okresie przygotowawczym i podczas biegu]

      5. Ćwik-samarytanka: zalecany czas trwania 9-12 miesięcy, 22 wymagania, wymóg uczestnictwa w co najmniej 3 projektach, zdobycia co najmniej 3 sprawności dwu- i trzygwiazdkowych.

         1. [ZHP 1956: wymagania wstępne, 6 wymagań stopnia, w tym zdobycie 2-3 sprawności; próba końcowa - umiejętności organizatorskie]

         2. [ZHP 1981, stopień wędrownika-wędrowniczki: 6 warunków otwarcia próby, 17 wymagań, w tym wędrówka]

         3. [KIHAM, próba na stopień ćwika-pionierki: 11 wymagań niezbędnych do dopuszczenia do próby, m.in. 4 kolejne sprawności; 57 wymagań próby z 12 dziedzin]

         4. [ZHP 1992: 4 warunki próby, w tym zdobycie kolejnych sprawności (bez określenia liczby), 26 wymagań z 7 dziedzin],

         5. [SH, harcerze: 7 warunków dopuszczenia do próby; 58 wymagań próby z 13 dziedzin, w tym zdobycie 3 sprawności trzeciego stopnia]

         6. [SH, harcerki: 28 wymagań próby z 7 dziedzin, w tym zdobycie co najmniej 3 sprawności i sprawności Ratowniczki]

         7. [ZHR, harcerze: 55 wymagań próby z 14 dziedzin, w tym zdobycie co najmniej 3 sprawności trzygwiazdkowych lub 2 dwugwiazdkowych i 1 mistrzowskiej; próba końcowa - wyrywkowe sprawdzenie wiedzy i umiejętności w formie indywidualnego wyczynu]

         8. [ZHR, harcerki: próba do 24 miesięcy, 40 wymagań z 9 dziedzin (postawa - 17, wiedza - 6, umiejętności - 12, doświadczenie - 5)]

      6. Harcerz orli – harcerka orla: zalecany czas trwania 12-18 miesięcy, 14 wymagań (wyznaczanych przez płomienie wędrowniczej watry), formą zakończenia – wędrówka umożliwiająca własne, wewnętrzne podsumowanie próby, sposób jej odbywania zależy od tradycji środowiska.

         1. [ZHP 1956, wersja GK Harcerstwa: 3 warunki rozpoczęcia próby, 10 wymagań stopnia, w tym zdobycie 2 sprawności specjalistycznych lub stopnia wyszkolenia z wskazanych dziedzin]

         2. [ZHP 1956, wersja Eksperymentu KIMB: czas trwania: 12 miesięcy, sformułowane obszerne warunki: podstawowe, dopuszczenia, realizacji, przyznawania i specjalne; idea i program obejmują 31 punktów]

         3. [ZHP 1956, wersja Eksperymentu Chorągwi Warszawskiej: oparta na Kodeksie Wędrowników, 3 warunki rozpoczęcia próby, 6 wymagań z podpunktami, w tym zdobycie 6 sprawności wędrowniczych z różnych grup, motyw wędrówki; 5 warunków dopuszczenia do próby końcowej; próba końcowa - udział w przygotowaniu 5-dniowego obozu wędrownego i w samym obozie]

         4. [ZHP 1981: 3 warunki otwarcia próby; wymagania stopnia obejmują 6 dziedzin ludzkiej aktywności, zdobywający musi wybrać min. 3 z nich, podane przykładowe zadania; dziedziny: HO umie samodzielnie myśleć, HO cechuje hart ducha i własny system wartości, HO pełni służbę społeczną, HO uczestniczy w życiu kulturalno-artystycznym, HO uczestniczy w życiu gospodarczym, HO dba o zdrowie i rozwija swoją sprawność fizyczną]

         5. [KIHAM: 9 warunków dopuszczenia do próby; 14 wymagań, w tym próba szlaku o charakterze wyczynu harcersko-turystycznego oraz wyczyn harcerski o charakterze organizacyjnym lub technicznym]

         6. [ZHP 1992: 4 warunki próby, 18 wymagań z 3 dziedzin: Poznaje, Rozumie, Działa],

         7. [SH, harcerze: jak KIHAM]

         8. [SH, harcerki: 15 wymagań z 6 dziedzin, w tym próba szlaku lub udział w obozie wędrownym, zdobycie 1 sprawności trzygwiazdkowej i stałe pole służby]

         9. [ZHR, harcerze: próba polega na ułożeniu 6-10 zadań, których realizacja „pozwoli na osiągnięcie ideału opisanego w stopniu, zdobyciu niezbędnej wiedzy i umiejętności oraz wypełnieniu służby potrzebującym”, przynajmniej 3 zadania powinny się kończyć trwałym śladem; 37 zagadnień z 11 dziedzin; próba końcowa trwająca 18-36 godzin powinna mieć charakter indywidualnego wyczynu]

         10. [ZHR, harcerki: próba do 24 miesięcy, 19 kierunków rozwoju z 4 dziedzin: Idea, Rozwój intelektualny, Rozwój fizyczny, wspólnota]

      7. Harcerz Rzeczypospolitej – harcerka Rzeczypospolitej: zalecany czas trwania 12-24 miesiące, indywidualne zadania budowane zgodnie z 3 kierunkami pracy wędrowniczej: Praca nad sobą, Służba, Poszukiwanie swojego miejsca w społeczeństwie.

         1. [ZHP 1981: 4 warunki otwarcia próby; program próby ma uwzględniać w 3 sferach (w nich 11 wymagań): Rozwój własny, Służba społeczna i obywatelska, Doskonalenie harcerskie]

         2. [KIHAM: 5 warunków dopuszczenia do próby, 6 wytycznych do próby w 3 sferach: Praca nad sobą, Braterstwo, Służba].

         3. [ZHP 1992: 2 warunki próby, 10 wymagań z 3 dziedzin: Poznaje, Rozumie, Działa]

         4. [SH, harcerze: 6 warunków dopuszczenia do próby, 11 wytycznych do próby w 4 sferach: Praca nad sobą, Braterstwo, Służba, Doskonalenie harcerskie]

         5. [SH, harcerki: 11 wymagań z 4 dziedzin: Praca nad sobą, Wiedza i umiejętności, Służba, Braterstwo]

         6. [ZHR, harcerze: próba polega na ułożeniu 6-10 zadań, których realizacja „pozwoli na osiągnięcie ideału opisanego w sylwetce HR, zdobyciu niezbędnej wiedzy i umiejętności oraz pełnienie służby potrzebującym”, przynajmniej 3 zadania powinny się kończyć trwałym śladem; zadania z 10 dziedzin (podano 49 przykładowych zadań)]

         7. [ZHR, harcerki: próba do 24 miesięcy, 14 kierunków rozwoju z 7 dziedzin]

1. System stopni z 2003 r. – próba oceny funkcjonowania po kilkunastu latach od wprowadzenia.

   1. Badania Harcerskiego Instytutu Badawczego z lat 2015-2016 (Justyna Sikorska. Zgodnie z metodą? Nie za bardzo... „Czuwaj” nr 1/2017): 535 drużynowych (41% przewodnicy, 54% z otwartą próbą na stopień przewodnika, 12% nieposiadających stopnia, 11% podharcmistrzów, 5% harcmistrzów):

      1. Czas od wstąpienia do drużyny do złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego: 3-6 miesięcy (zgodnie z systemem stopni) – ok. 30%, 7-12 miesięcy – ok. 50%. Wniosek: w ok. 70% drużyn system nie działa w zakresie realizacji próby harcerza i złożenia Przyrzeczenia (Zastanawiają „okrągłe” procenty i „około”).

      2. 8% drużyn harcerskich, 27% starszoharcerskich i 12% wielopoziomowych deklaruje, że nie pracują w nich zastępy. W 33% drużyn harcerskich, 45% drużyn starszoharcerskich oraz 25% drużyn wielopoziomowych w ogóle nie odbywają się zbiórki zastępów. Powstaje wątpliwość, jak zdobywając stopnie realizują zadania zespołowe zastępu.

      3. Aż w 65% drużyn harcerskich nie wykorzystuje się w pracy zadań zespołowych. W tych drużynach, które deklarowały wykorzystanie tego instrumentu, w ciągu roku realizuje się średnio 7 zadań zespołowych.

      4. Aż 47% drużyn starszoharcerskich oraz 66% drużyn wielopoziomowych nie wykorzystuje w swej pracy projektu starszoharcerskiego. Średnia realizowanych projektów w drużynach starszoharcerskich wynosi 1,8 na całą drużynę rocznie. Może to oznaczać, że w połowie drużyn stopnie starszoharcerskie nie są zdobywane lub część ich wymagań nie jest realizowana.

      5. 60% jednostek wędrowniczych oraz 85% wielopoziomowych nie zdobywa znaków służb. Średnia zdobywanych znaków służb na drużynę wyniosła 1,2.

      6. Średnia liczba zdobytych sprawności w roku 2016 wynosiła w drużynach harcerskich – 20, starszoharcerskich – 12, wędrowniczych – 6, wielopoziomowych – 24. Po przeliczeniu danych z 2016 r. na osobę widać, że średnio członek ZHP zdobył w ciągu roku zaledwie 1,2 sprawności, w tym najwięcej zuchy – średnio 2,24, harcerze – 1, harcerze starsi – 0,77 a najmniej wędrownicy 0,5. W drużynach wielopoziomowych średnia liczba zdobytych sprawności na osobę wyniosła 0,94. Wniosek: wymóg zdobycia 2 lub 3 sprawności podczas zdobywania stopnia był realizowany tylko w części drużyn.

      7. 31% drużynowych zadeklarowało, że w ich jednostce w ciągu ostatniego roku nikt nie zdobył stopnia harcerskiego. Średnia liczba zdobywanych stopni w ciągu roku oscyluje od 1 do 6 na całą drużynę!!!

      8. Podsumowanie badania: Zarówno wyniki dotyczące zdobywania sprawności w przeliczeniu na osobę, jak i zdobywania stopni należy uznać za dramatycznie niskie.Są to tylko wybrane aspekty pracy metodą harcerską. Nie można jednoznacznie powiedzieć, że drużyny nie pracują zgodnie z metodą, ale niestety nie można również twierdzić, że pracują. Niektóre wyniki budzą ogromny niepokój i dlatego przygotowujemy pogłębione badania ukierunkowane wyłącznie na sprawdzenie, czy i jak drużyny/gromady pracują metodą harcerską.

   2. Badania fokusowe harcerzy na Zlocie ZHP w 2018 r. (częściowo też przed zlotem - pilotaż), 108 uczestników, większość badanych harcerzy (58%) nie zdobyła jeszcze stopnia.

      1. 53% badanych deklarowała zdobywanie stopnia po złożeniu Przyrzeczenia Harcerskiego, 17% równolegle z próbą harcerza lub wcześniej, 30% nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie – albo nie byli świadomi, jak to wygląda u nich w drużynach, albo też zdobywali stopnie niezgodnie z założeniami metodycznymi systemu z 2003 r.

      2. Na pytanie o to, co zniechęcało ich do zdobywania stopni, odpowiadano m.in., że za długo czeka się na otrzymanie stopnia (5 odpowiedzi), niektóre wymagania są trudne, wymagające, ale takie powinny być (1 odpowiedź), niektóre wymagania są niejasne, zadania trudne do zrealizowania (1 odpowiedź). Zdobywanie stopni utrudnia też nauka, brak czasu, dużo obowiązków (5 odpowiedzi), lenistwo (4), zadania, których się boimy, bariery (2) oraz to, że trzeba robić rzeczy, których się nie lubi (2).

      3. Wymagania stopni oceniano zwykle pozytywnie: niektóre łatwe, a niektóre trudne, czasem męczące (7 odpowiedzi), fajne (4), sporo jest wymagań (3), ciekawe (3), w porządku, realne, dopasowane do stopnia (3), fajne, że dotyczą nie tylko harcerstwa (2), nie wszystko rozumiem, dziwne zadania, niezrozumiałe (2), nieatrakcyjne (1), dostają kartę z wymaganiami i dopisują do każdego zadanie (1).

      4. Oceniano atrakcyjność i zrozumiałość poszczególnych wymagań. Uczestnicy wskazali pierwszą pomoc jako nieatrakcyjne i niezrozumiałe zadanie (2 wskazania). Dla dzieci w wieku harcerskim niezrozumiałe kwestie automatycznie stają się nieatrakcyjne, warto zatem zadbać, aby wymagania były zapisane językiem dostosowanym do wieku odbiorcy.

      5. Atrakcyjność nazw stopni oceniono pozytywnie (61%, przy 7% negatywnych i 32% obojętnych).

   3. Badania fokusowe harcerzy starszych na Zlocie ZHP w 2018 r., 76 uczestników:

      1. Ponad połowa (56%) uczestników zajęć zdobywa sprawności w ramach stopnia, jednocześnie prawie połowa (43%) tego nie robi. Możliwe, że – rozpisując stopnie – drużynowi i ich podopieczni nie łączą ich ze sprawnościami, są to raczej osobno funkcjonujące instrumenty.

      2. Na pytanie, czy liczba wymagań na stopnie jest za duża, za mała, czy odpowiednia, najczęściej wskazywano „odpowiednia” (72%), rzadziej „za duża” (26%), a w 1% „za mała”. Autorzy badania stawiają hipotezę, że stosunek harcerzy do liczby wymagań na stopnie jest zależny od sposobu pracy drużynowego: jeżeli świadomie pracuje z SSH to duża ilość wymagań, dzięki sposobie jego pracy, wydaje się być harcerzom i harcerkom odpowiednia, jeżeli nie – za duża.

      3. Większość zapytanych harcerzy (71%) preferuje indywidualne układanie zadań na podstawie wymagań, 23% - układanie przez drużynowego, 5% - gotowy zestaw zadań. Możliwe, że odpowiedzi mogą odzwierciedlać praktyki w drużynach znane harcerkom i harcerzom, a nie realne przemyślenia.

      4. Część ankietowanych nie rozumie nazw stopni (3 odpowiedzi świadczące o nierozumieniu nazwy „ćwik”, 3 odpowiedzi świadczące o wielości znaczeń nazwy „pionierka”). Autorzy badania twierdzą, że świadczy to o nieintuicyjności lub przedawnieniu ich nazw, i wnioskują, że należałoby uprościć i uwspółcześnić język oraz rozważyć, jaki kanon nazw byłby bardziej atrakcyjny dla harcerek i harcerzy starszych. Biorąc pod uwagę stosunkowo niewielką liczbę odpowiedzi negatywnych i ich stosunek do pozytywnych, jak również wielkość próby jest to interpretacja nieuprawniona.

      5. Zdaniem autorów pewne wymagania na stopnie są uznawane przez badane harcerki i harcerzy starszych jako nieadekwatne do wyzwań współczesnego świata. Część wymagań być może sformułowana jest niezrozumiale.

   4. Badania fokusowe wędrowników na Zlocie ZHP w 2018 r., 32 uczestników:

      1. Zdaniem wędrowników wiele wymagań jest niedopracowanych, a jeszcze więcej jest pomijanych przy układaniu próby. Wymagania określone jako niezrozumiałe często były też wskazywane jako pomijane. Zdaniem autorów badania należy zwrócić szczególną uwagę na sposób zapisu wymagań, tak aby był on klarowny i prosty do zrozumienia dla osoby w wieku wędrowniczym, powinno to się przełożyć na bardziej kompletne, wszechstronne i wartościowe próby.

2. Wątpliwości i wnioski:

   1. Obowiązujący w ZHP od 2003 r. system stopni w znacznej części organizacji nie działa prawidłowo. Należy go zmodyfikować. Ale czy wiadomo, jak? W jaką stronę iść?

   2. Można przypuszczać, że w przeszłości system stopni w ZHP działał lepiej, chyba nie było aż tak słabych wyników badań. Jeśli tak, to czy wiadomo, co powinno się zmienić? Które elementy obecnego systemu działają lepiej, a które gorzej niż w poprzednich systemach?

   3. Czy rozdzielenie złożenia Przyrzeczenia Harcerskiego od zdobycia pierwszego stopnia zadziałało korzystnie? Czemu miało służyć i czy osiągnięto ten efekt? Czy ułatwienie zdobycia krzyża harcerskiego przyniosło efekt lepszego rozwoju młodego człowieka na kolejnych etapach?

   4. Czy wprowadzenie w 2003 r. podziału na 3 grupy wiekowe zamiast wcześniejszych 2 grup (oprócz zuchów) i ścisłe powiązanie zdobywanych stopni z grupami wiekowymi ułatwiło/usprawniło zdobywanie stopni? Czemu miało to służyć i czy osiągnięto ten efekt?

   5. Czy zwiększenie liczby stopni z 5 do 6 stopni ułatwiło/usprawniło zdobywanie stopni?

   6. Na zdobycie stopni harcerskich i starszoharcerskich w ZHP harcerz ma średnio 1,5 roku (w innych organizacjach na zdobycie opowiadających im stopni jest 2 lata)

   7. Nie znamy badań nt. funkcjonowania systemów stopni w innych organizacjach harcerskich, ale z porównania tych systemów wynika, że:

      1. Wymagania stopni w obecnie obowiązującym w ZHP systemie stopni są mniej liczne niż w systemach innych organizacji harcerskich (w SH i ZHR bywa ich nawet dwukrotnie więcej niż w odpowiednich stopniach w ZHP). Nie jest pewne, czy istnieje zależność między liczbą wymagań a łatwością/sprawnością zdobywania stopni. Może bardziej istotny jest sposób formułowania wymagań, a nie ich mniejsza liczba?

      2. Wymagania stopni w ZHP są sformułowane nieco bardziej ogólnie (mniej konkretnie) niż w systemach innych organizacji harcerskich (np. w ZHR wskazania lektur, form pomocy w domu, umiejętności harcerskich z zakresu obozownictwa, pionierki i puszczaństwa)

      3. Systemy innych organizacji wymagają zdobycia co najmniej tej samej lub większej liczy sprawności na dany stopień, co w systemie ZHP. Niejednokrotnie wskazuje się stopnie o konkretnym stopniu trudności.

      4. Wymagania stopni w ZHP są pogrupowane w mniej dziedzin/grup niż w systemach innych organizacji.

      5. Niektóre elementy systemów stopni innych organizacji stawiają harcerzom większe wyzwania, np. w zakresie rozwoju duchowego (w tym religijnego - ZHR) a także więcej wymagań, które są dużo bardziej szczegółowo sformułowane na poziomie stopni wędrowniczych (np. przeczytanie konkretnych lektur w ZHR, SH).

      6. Niektóre systemy stopni zawierają liczne przykładowe formy realizacji zadań (ZHR harcerki).

      7. Niektóre systemy stopni mają ściślejsze powiązanie ze sprawnościami (wskazanie konkretnych sprawności, realizujących część wymagań na dany stopień - KIHAM, SH harcerki).

      8. Niektóre systemy rozdzielają zdobywanie stopnia na etapy: 1) przygotowanie do próby - harcerz osiąga wiedzę, umiejętności i cechy określone w wymaganiach, 2) próba (trwająca 1,5 - 3 miesięcy, po spełnieniu warunków dopuszczenia) - sprawdzenie zdobytej wiedzy i umiejętności w czasie zajęć, 3) bieg (po pomyślnym odbyciu próby)

Porównanie wieku dedykowanego poszczególnym stopniom

 HM WITOLD PIETRUSIEQWICZ