hm. Andrzej Glass HR

                Filozofia życia a wychowanie harcerskie

Bez odpowiedzi na pytanie jaką filozofię życia lansuje harcerstwo nie można mówić o koncepcji wychowania. Wiele poglądów filozoficznych to teoretyczne spekulacje mające tylko niektóre punkty styczne z rzeczywistym życiem. Na tym tle wyróżniają się poglądy prof.AM Antoniego Kępińskiego oparte na wnikliwej obserwacji psychiki ludzkiej. Otóż Kępiński zauważył, że postępowanie każdego człowieka sprowadza się do jednej z dwóch przeciwstawnych postaw, które nazwa „postawa przemocy” i „postawa dialogu”.

Człowiek przemocy ma szacunek dla siły i stosuje przemoc. Ludzi dzieli na swych zwierzchników, których się boi, i swych podwładnych, którymi pogardza – czyli na panów i niewolników. Znajduje się on jakby na schodach, na których zwierzchnicy są wyżej od niego a podwładni niżej. Z tymi co są wyżej musi się liczyć, zazdrości im. Jego władza bierze się z jego posłuszeństwa tym, którzy są wyżej od niego. Jako formę porozumiewania się uznaje on tylko monolog rozkazów z góry na dół. Przecież nie będzie on słuchał tego, co mówią znajdujący się niżej od niego, jego podwładni. Swą władzę dzierży on tak długo, jak długo jest posłuszny. Ponieważ z biegiem czasu się do tego, że podwładni wykonują jego polecenia, w końcu traci poczucie swych możliwości rozkazywania, staje się zarozumiały i żąda, by każde jego polecenie było spełniane, realne czy nierealne.

Przeciwny sposób rozumowania stosuje człowiek dialogu, którego można nazwać człowiekiem równych praw, tzn. inni mają takie same prawa jak i on sam. Stąd uznaje etykę jako metodę obrony słabszego. Uważa też, że każdy jest godzien wysłuchania i godzien podzielenia się z nim swymi uwagami. Jest to więc postawa dialogu ludzi równorzędnych, znajdujących się jakby na poziomej płaszczyźnie.

Kępiński badał, jako psychiatra i psycholog, czy istnieje płynne przejście od postawy przemocy do postawy dialogu. Otóż zaskakującym jego spostrzeżeniem było to, że nie ma form przejściowych, między tymi postawami. Albo człowiek w sprawach zasadniczych stawia na pierwszym miejscu przemoc, albo równe traktowanie innych. Są to po prostu dwa rodzaje rozumowania wzajemnie się wykluczające. Miedzy światem ludzi przemocy i światem ludzi dialogu jest przepaść, gdyż w tych światach obowiązuje inna logika rozumowania i inny system wartości.

Poprzez wychowanie i doświadczenie życiowe każdy człowiek przynależy do jednego z tych światów, choć często sobie tego nie uświadamia. Oczywiście istnieją też „lisy”, które udają, że są ludźmi dialogu. Ponadto zdarza się, (bowiem człowiek nie jest konsekwentny), ze człowiek przemocy na jakimś odcinku uznaje etykę czy tez jest życzliwy, a człowiek dialogu wyprowadzony z równowagi zastosuje przemoc. Lecz liczą się sytuacje zasadnicze, świadczące o naszej świadomie podejmowanej decyzji moralnej. Istnieją przypadki, gdy człowiek przemocy staje się człowiekiem dialogu i odwrotnie. Taki przeskok to wstrząs psychiczny, zawalenie się dotychczasowego świata wartości, nagła przemiana moralna. Często do owego przeskoku prowadzi szereg drobniejszych przeżyć, z których ostatnie jest ta kroplą, która wywołuje, ze ucho dzbana się urwie.

Człowiek przemocy to egocentryk. Człowiek przemocy jest z reguły zarozumiały, uważa, ze zawsze ma rację, że wie co jest najlepsze dla jego otoczenia.

Człowiek dialogu przejawia altruizm i życzliwość do innych.

Postawa przemocy i postawa dialogu to psychologiczne rozszyfrowanie, według stosowanych środków – egoizmu i altruizmu. To przełożenie na język objawów psychologicznych bardzo mglistych pojęć: człowiek zły i dobry.

Rozliczne teorie filozoficzne i światopoglądy bazują na tych właśnie dwóch postawach naszej psychiki. Jednakże postawa przemocy czy dialogu wcale nie jest jednoznaczna ze światopoglądem głoszonym przez kogoś, gdyż wskutek naszej niecierpliwości i niekonsekwencji często program dialogu usiłujemy realizować metodami przemocy, zapominając, że złe drzewo nie może wydać dobrego owocu.

Kępiński, jak i wielu innych psychologów, stwierdził, że rozwój osobowości człowieka odbywa się dzięki miłości, czyli postawie dialogu i życzliwości. Że wychowanie pozytywne możliwe jest tylko za pomocą miłości, życzliwości, przyjaźni i zaufania. Natomiast regres psychiczny (karlenie moralne, cofanie się ku prymitywizmowi) jest wynikiem braku miłości, skutkiem stykania się z przemocą a podstawowa rolę w tym procesie odgrywają egocentryzm, samotność psychiczna i poczucie krzywdy.

Jeśli harcerstwo [polski skauting] ma być ruchem wychowawczym, to musimy wiedzieć do jakiej filozofii życia chcemy wychowywać. Uczestnicy Kongresu Intelektualistów, który odbył się w Warszawie, w latach 80-tych XX w., w swym apelu wzywali, by nigdy więcej przemoc nie panowała nad społeczeństwami, by wychowywać dla pokoju i przyjaźni, w duchu pokoju, przeciw przemocy, agresji, nienawiści.

Ideał wychowawczy harcerstwa, przedstawiony w [np.] Statucie ZHP (pełniej niż w Prawie Harcerskim), jest niewątpliwie ideałem człowieka dialogu a nie człowieka przemocy. Należy to sobie wyraźnie powiedzieć, gdyż pociąga to za sobą określone skutki w zakresie metod wychowania.

Celem wychowania (samowychowania) jest rozwój osobowości (na osobowość składają się: uczucie, wola i rozum). Jest to proces kształtowania człowieka dialogu (kierującego się życzliwością, etyką i poczuciem służby), potrafiącego harmonijnie współżyć z innymi, a zarazem szczęśliwego i pożytecznego.

Rozwój osobowości odbywa się poprzez zaspakajanie głównych potrzeb psychicznych człowieka, równocześnie stanowiących czynniki sprzyjające poczuciu szczęścia.

Tymi potrzebami psychicznymi są:

1. Potrzeba przyjaźni (przyjaciół) i miłości (rodzinnej i szczęścia małżeńskiego)

2. Potrzeba nadziei (marzeń, perspektyw)

3. Potrzeba bezpieczeństwa (braku zagrożeń) a w jej ramach, potrzeba jasnego systemu wartości i spokojnego sumienia (poczucia zgodności swego postępowania z wyznawanym systemem wartości)

4. Potrzeba samodzielności, twórczości i odpowiedzialności, realizowana przez rozwój zamiłowań i lubiana pracę

5. Potrzeba szacunku (poczucia godności, akceptacji, uznania, wyróżniania się)

6. Potrzeba radości (i pogody ducha, dzielności)

7. Potrzeba zdrowia

8. Potrzeba kontaktu z przyrodą

9. Potrzeba ryzyka (przygody, przeżyć, stresu, przyjemności)

10. Potrzeba wiedzy i prawdy oraz mądrości (poczucia sensu życia).

Warto zauważyć, ze potrzeby te w dużym stopniu mogą być zaspokajane za pomocą harcerskiego systemu wychowawczego. Z owego zestawienia potrzeb psychicznych wynikają też zasadnicze metody i kierunki wychowania:

a) Rozwijanie uczuć w celu ukształtowania systemu wartości oraz zainteresowań (przyjaźń, miłość, etyka, służba, ambicja, wybór swego miejsca w życiu).

b) Rozwijanie siły woli i zamiłowań (wiedza, umiejętności, twórczość, zaradność, wiara w swe możliwości oraz niezbędne cechy charakteru, psychofizyczne i fizyczne) w celu uzyskania sukcesów w wybranej dziedzinie i dla odczucia własnej godności (wartości).

c) Rozwijanie nadziei i pogody ducha w celu wyrobienia umiejętności układania swych perspektyw, przeżywania radości i pokonywania trudności.

Równocześnie trzeba pamiętać, że wychowanie dla przyszłości wymaga stosowania nowoczesnych środków, nie odrzucając kontaktów z przyrodą.

Musi też zawierać przygotowanie do życia, czyli głównych zadań stawianych przed każdym: do pracy i małżeństwa.

Na podstawie doświadczeń psychologów i wychowawców można sformułować 9 zasad wychowania:

1. Wychowanie, czyli rozwój osobowości człowieka odbywa się od egoizmu i samotności psychicznej poprzez przyjaźń, miłość i twórcze działanie, a prowadzi do wykształcenia pozytywnego systemu wartości (uczuć wyższych i etyki), wyrobienia dodatnich cech charakteru (zaradności, siły woli, itp.) i poczucia swej godności oraz postawy życzliwości (służby).

2. Do świadomego rozwijania osobowości pomocna jest znajomość mechanizmu podejmowania decyzji, która jest następująca:

• • wpierw powstaje uczucie (odczucie potrzeb fizycznych i psychicznych, system wartości, godność, marzenia) czyli uczciwy stosunek do problemu

  • potem pojawia się chęć, czyli wola pobudzająca nas do działania (a często wspomaga ja radość)

  • w końcu bierzemy do pomocy rozum, czyli weryfikujemy logiczność naszego zamierzenia.

3. Kluczem do wychowania jest miłość, gdyż jest ona cierpliwa, wierzy w człowieka, w szlachetną iskrę, która da się w nim rozdmuchać w żar:

• •  Wychowanie rozpoczyna się od przeżycia rozbudzającego uczucia (a nie od wywołania samych emocji). Podstawą wzbudzenia uczuć jest wyrobienie wrażliwości, którą kształtuje wyobraźnia (np. wyobrażenie sobie cudzej krzywdy i cierpienia – stąd rola dawnych bajek). Uczucia pozytywne rodzą się na łącznym tle: tajemniczości i nowości, pokonania trudności i ryzyka, buntu przeciwko krzywdzie, poczucia wspólnoty radości i wspólnego śpiewu (ogniska) oraz ekskluzywności zwyczaju. Jest to rola wychowawcza sztuki.

  • Człowiek potrzebuje miłości indywidualnej i serdeczności wspólnoty (rodziny, grupy). Poczucie, że jest się kochanym jest warunkiem rozwoju psychicznego człowieka. (Tragicznym tego przykładem jest tzw. choroba sieroca małych dzieci, powodująca zahamowanie ich rozwoju psychicznego i ruchowego).

  • Rozbudzenie uczucia miłości w wychowanku otwiera go na świat i ludzi, jest warunkiem rozwoju jego osobowości.

  • Ufajmy tylko komuś, kto jest dla nas życzliwy. Miłość jest źródłem autorytetu wychowawcy.

  • Wychowujemy się indywidualnie przez przykład osobisty i bezpośredni kontakt. Uczucia najwyższe (bezinteresowne) powstają tylko przez kontakt z człowiekiem szlachetnym – zapalają się jak świeca od świecy.

  • Pierwsze przeżycie nowego problemu (sytuacji) daje przeżycie „matrycowe” (wzorcowe) które jest później powielana (powtarzane).

  • Uczucia są podstawą do ukształtowania swego systemu wartości (w tym etyki) oraz poczucia swej godności a stąd i marzeń.

4. Rozbudzenie zainteresowań i zamiłowań prowadzi do pasji zawodowej, rozrywkowej lub społecznej, ułatwiając znalezienie swego miejsca w życiu.

5. Motywem naszego działania są marzenia, ambicje i nadzieje. Żyjemy dla przyszłości, czyli dzięki nadziei, która jest dla każdego niezbędna.

6. Poczucie swej wartości i godności jest zależne od osiągnięć, których uzyskanie wymaga samodzielności, odpowiedzialności i zaradności, czyli twórczego działania, które rozwija osobowość człowieka.

7. Podstawą osiągnięć jest silna wola, która można wyrobić tylko przez wielokrotne ćwiczenia. Uzyskanie w jakiejś dziedzinie perfekcji daje wiarę we własne siły i często jest pierwszym punktem zahaczenia w procesie wychowania. Do cennych osiągnięć prowadzi tylko długa droga systematycznego wysiłku.

8. Pogoda ducha, radość i poczucie szczęścia dają energię i pozwalają na wytrwałość.

9. Warunkiem istnienia i oddziaływania każdej wspólnoty jest braterstwo, czyli miłość i przyjaźń. Wspólnota małżeńska (miłujące się małżeństwo) i rodzinna (miłująca się rodzina) ma ogromne znaczenie dla wychowania, gdyż rozwój uczuciowy człowieka odbywa się przede wszystkim w rodzinie. Wspólnota koleżeńska, to zespół prawdziwych przyjaciół. Człowiekowi współczesnemu doskwiera brak wspólnot.

Wspólnota wychowuje:

- Dając miłość i przyjaźń i ucząc ich.

- Dając przykład.

- Przez wspólne działania, w których każdy ma swoją rolę.

- Dając oparcie, czyli dodając otuchy (przestajemy być samotnymi Don Kichotami).

- Stanowiąc opinię społeczną.

- Ustanawiając nowe zwyczaje, które stają się normami postępowania.

hm. Andrzej Glass HR

[tekst był już opublikowany w HR-ze, ale przed 2008 rokiem]